قصه قرآنی پادشاه و نویسنده ای صالح
قرآن، افزون بر اینکه کتاب هستی و زندگی است، آئینه عبرت نیز هست. حکایات فراوانی که از اقوام و ملل گذشته، در این کتاب شریف آسمانی آمده، حکمتش یکی همین است که انسان را با سنت های فراگیر و مانای الهی آشنا سازد تا راهی را نرود که گذشتگان گمراه رفته اند یا به عکس طریقی را بپیماید که صالحان در گذشته پیموده اند.
یکی از اقوامی که حکایتشان به مرّات در قرآن نقل شده است، داستان قوم”تبع” است. مولف در نوشتار پیش‌رو کوشیده است تا به اختصار، سرگذشت و سرنوشت این قوم لجوج و پیامبر‌ستیز را تبیین نماید.
تُبّع ” از ریشه ” تَبِعَ ” و در لغت به معنی پیروی کردن است؛ خواه به طور دنبال کردن و تعقیب باشد، خواه از نظر پذیرفتن دستور و اطاعت کردن.۱ و در اصطلاح به رؤسایی گفته می شود که به خاطر پیروی بعضی از آنها از بعضی دیگر در ریاست و سیاست این چنین نامیده شده اند و نیز گفته شده ” تُبّع ” فرمانروایی است که قومش از وی پیروی می کنند و جمعش “تبابعه” است.۲
از امام رضا (علیه السلام) پرسیدند: چرا تبّعِ پادشاه، تبّع نامیده شده است؟
حضرت فرمود: «زیرا او جوانى بود نویسنده و براى پادشاه قبل از خود نویسندگى مىکرد و نوشتن را با جمله “باسم اللَّه الّذی خلق صیحا و ریحا” (به نام خداوندى که باد و فریاد را آفرید) آغاز مىکرد. پادشاه به او گفت: بنویس “به نام پادشاه رعد” (یعنی نام خودش) او گفت: خیر، نوشتن را فقط با نام معبود خودم آغاز مىکنم، سپس خواسته تو را در نظر مىگیرم، لذا خداوند این ویژگى او را شکر نمود و پادشاهى آن پادشاه را به او اعطاء کرد و مردم در این مورد تابع او شدند و لذا تبّع نامیده شد.»۳
منظور از قوم تُبّع، گروهی از مردم یمن است؛ زیرا تبع و تبابعه لقبی برای پادشاهان [حمیر] یمن است، مانند«کسرى» براى سلاطین ایران و «خاقان» براى شاهان ترک و «فرعون» براى سلاطین مصر و «قیصر» براى سلاطین روم.۴
سرزمین یمن از سرزمینهای آباد و پر برکت است که در گذشته مهد تمدن درخشانی بود که پادشاهان یکی پس از دیگری بر آنجا حکومت می کردند. قوم تُبّع نیز جمعیتی بودند با قدرت و نیروی فراوان و حکومت پهناور.۵
در تواریخ آمده: “تبّع” در قرن پنجم میلادی به سوی مکه لشکر کشی می کند تا خانه خدا را خراب کند ولی به بیماری سختی مبتلا می شود، پزشکان چاره و درمان او را، انصراف از سوء قصدش به کعبه می بینند، چون منصرف می شود، بهبودی می یابد و کعبه را محترم می دارد و برای نخستین بار بر آن پرده یا پیراهن می پوشاند.۶
او مدت یکماه هر روز صد شتر را نحر مىکرد و با گوشت آن مردم را اطعام مىنمود. بعد از مدتى، رو به جانب مدینه نهاد و اقوامى از مردم یمن بنام «غسان» را در آنجا اسکان داد، آنها کسانى بودند که بعدها در زمان پیامبر اکرم (ص) هستههاى اولیه انصار را تشکیل دادند.۷
اکنون در مکه نیز محلی است که آن را «دارالتّبابعه» می گویند.۸
«تبّع» مردى صالح بوده است که خداوند او را مذمت نکرده است، بلکه تنها قومش مذمّت شده اند. جمعی معتقدند او مردم را به پیروی از دعوت انبیاء فرا می خواند، هر چند با او مخالفت می کردند
یاد کرد قرآن از قوم تُبّع:
در قرآن دو بار به این قوم اشاره شده است:
«أَ هُمْ خَیرٌْ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ أَهْلَکْنَاهُمْ إِنهَُّمْ کاَنُواْ مجُْرِمِین »۹
«آیا آنان بهترند یا قوم «تبّع» و کسانى که پیش از آنها بودند؟! ما آنان را هلاک کردیم، چرا که مجرم بودند»
در این آیه «تُبّع» یکی از پادشاهان یمن است که در بعضی روایات نام او «اسعد ابو کرب» نقل شده است .
از پیامبر اکرم (ص) روایت شده که فرمود:«تبّع را نفرین نکنید، زیرا تبّع اسلام آورده است.»
و همچنین گویند: «تبّع» مردى صالح بوده است که خداوند او را مذمت نکرده است، بلکه تنها قومش مذمّت شده اند.۱۰
جمعی معتقدند او مردم را به پیروی از دعوت انبیاء فرا می خواند، هر چند با او مخالفت می کردند.۱۱
در آیات فوق به دنبال بحثى که پیرامون مشرکان مکه و لجاجت و انکار آنها نسبت به معاد آمده با اشاره به سرگذشت قوم تبّع آنها را تهدید مىکند که نه تنها عذاب الهى در قیامت در انتظارشان است که در این دنیا نیز سرنوشتى همچون قوم گنهکار و کافر تبّع پیدا خواهند کرد.۱۲
آئین قوم تبّع:
«وَ أَصحَْابُ الْأَیْکَهِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ کلٌُّ کَذَّبَ الرُّسُلَ فحََقَّ وَعِید»۱۳
«و «اصحاب الایکه» [قوم شعیب] و قوم تبّع (که در سرزمین یمن زندگى مىکردند)، هر یک از آنها فرستادگان الهى را تکذیب کردند و وعده عذاب درباره آنان تحقّق یافت.»
اینکه مىگوید: آنها «رسولان الهى» را تکذیب کردند، در حالى که هر یک از آنها فقط پیامبر خود را تکذیب نمودند، به خاطر آن است که فعلى که از مجموع آنها سر زد در حقیقت تکذیب همه انبیاء بود، هر چند هر کدام یک پیامبر را تکذیب کردند، یعنی اینکه که تکذیب یکى از پیامبران تکذیب بقیه نیز محسوب مىشود چرا که محتواى دعوت همه یکى است.
به هر حال این اقوام هم پیامبرانشان را تکذیب کردند، و هم مسأله توحید و معاد را، و سرانجام به سرنوشت دردناکى گرفتار شدند؛ بعضى گرفتار طوفان شدند، بعضى سیلاب، و بعضى دیگر صاعقه، و بعضى زلزله، و یا غیر آن و سرانجام میوه تلخ تکذیب را چشیدند.۱۴
با این همه بخش عمده سرگذشت شاهان تبابعه یمن،(و پیروان آنها) از نظر تاریخى خالى از ابهام نیست و گاه به روایات ضد و نقیض در این زمینه برخورد مىکنیم، آنچه بیشتر در کتب اسلامى اعم از تفسیر و تاریخ و حدیث مطرح شده، پیرامون همان سلطانى است که قرآن در دو مورد به او اشاره کرده است. در حالیکه دربار? تعداد آنها و مدت حکومتشان، اطلاعات زیادی در دست نداریم.۱۵
علاوه بر اینکه قرآن نیز تنها در این دو آیه اشاره ای کوتاه به این قوم و هلاک کردن آنها دارد و از بیان جزئیات، معیشت، خصوصیات و نوع عذاب آنها سخنی به میان نیاورده است.
فرآوری: شکوری
بخش قرآن تبیان
[۱]- راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودى، بیروت، دارالعلم، ۱۴۱۲ ق ،اول،ص۱۶۲
[۲]- همان، ص۱۶۳
[۳]- شیخ صدوق، محمد بن على؛ عیون اخبارالرضا علیه السلام، ترجمه حمید رضا مستفید وعلى اکبرغفارى، تهران، صدوق،۱۳۷۲ ش، اول،ج۱، ص۵۰۹
[۴]- مکارم شیرازی، ناصر و دیگران؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش، اول، ج ۲۱، ص ۱۹۴
[۵]- تفسیر نمونه، پیشین، ص ۱۹۱
– [۶] خرمشاهی، بهاءالدین؛ دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان و ناهید، ۱۳۷۷ش، اول، ج ۱، ص ۴۷۲
[۷] – عزیزى، یوسف؛ داستان پیامبران یا قصههاى قرآن از آدم تا خاتم، تهران، هاد ،۱۳۸۰ ش، اول، ص۶۶۹
[۸] – تفسیر نمونه، پیشین، ج ۲۱، ص ۱۹۶
[۹] – دخان۳۷ «ترجمه آیات از آیت الله مکارم شیرازی می باشد»
[۱۰] – طبرسی ،فضل بن حسن؛ تفسیر مجمع البیان ، ترجمه گروهی از مترجمان ،تهران ،فراهانی ،۱۳۶۰ش ،اول ،ج۲۲ ،ص۳۱۲
[۱۱] – تفسیر نمونه، پیشین، جلد ۲۲، ص ۲۴۰.
[۱۲] – همان ، ص ۱۹۲
[۱۳]- ق / ۱۴
[۱۴] – تفسیر نمونه،پیشین ،ج۲۲ ،ص۲۴۰
[۱۵]- تفسیر نمونه،پیشین، ج۲۱، ص ۱۹۷
