حسن خلق، قوی ترین جاذبه

از آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام چنین می فهمیم که حسن خلق برای جذب فیوضات الهی و رحمت واسعه، قوی ترین جاذبه است.آیا عبادت انسان پاک دامن و باتقوا و دارای خلوص و حضور قلب، با عبادت انسانی که آلوده دامن و خالی از تقوا و اخلاص و حضور قلب است برابر است؟یقیناً برابر نیست. آیا انسانی که با سینه ای پر از صفا و مهر و محبت و نیت خیر عبادت می کند، با انسانی که سینه اش جنگل زندگی درندگانی چون حسد و حرص و کبر و کینه است مساوی است؟ بی تردید مساوی نیست.عبادتی که به حسن خلق گره خورده، جذب کننده رحمت و کرامت و فیض و قبولی است؛ و عبادتی که آمیخته با آلودگی های نفسانی است توان و قدرتی برای جذب فیوضات الهی ندارد.آیه شریفه «وای بر نمازگزاران» «۱» درباره همین آلودگان به رذایل اخلاقی که بویژه آلوده به ریا و بخلند نازل شده است و نشان می دهد که نمازِ آلودگان به رذایل نمی تواند قبولی حق و رحمت پروردگار را جذب کند.

تواضع اصحاب کهف نسبت به حق سبب اضافه شدن هدایت خاص به آنان شد؛ هدایتی که آنان را از دقیانوس و قومش جدا کرد و در غاری دوردست به پناه خدا برد و در رحمت واسعه حق درآورد و وجودشان را اسوه و سرمشق آیندگان قرار داد.«إِنَّهُمْ فِتْیَهٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدیً» «۲».اینان جوانمردانی بودند که به پروردگارشان ایمان آوردند و ما بر هدایتشان افزودیم.ارزش حسنات اخلاقی در حدّی است که پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام در هر فرصتی مردم را به آراسته شدن به آنها سفارش می کردند و به آراستگان به حسنات اخلاقی احترام ویژه ای می گذاشتند.

عبادات و اخلاق

قیمت و اهمیت مکارم اخلاق و حسنات نفسانی به اندازه ای است که رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) در کنار هر عبادتی به رعایت آنها وصیت کرده اند و عبادت را بدون مکارم اخلاقی و حسنات نفسانی بی ارزش دانسته و فقط موجب سقوط تکلیف قلمداد کرده اند.حضرت رضا علیه السلام از پدران بزرگوارش از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت می کند که پیامبر اسلام درباره ماه رمضان برای ما سخنرانی کرد.در ضمن آن سخنرانی سفارشات مهمی به مسائل اخلاقی شده، از جمله:به تهیدستان و از کار افتادگان صدقه دهید، بزرگانتان را احترام کنید، به خردسالانتان رحم نمایید، به خویشاوندانتان رسیدگی کنید، زبانتان را حفظ نمایید و چشم از آنچه بر شما حلال نیست بپوشید و گوش از آنچه شنیدنش بر شما حلال نیست ببندید و به ایتام عطا کنید تا به یتیمانتان عطا کنند، از گناهانتان به درگاه خدا توبه کنید.

ای مردم! هرکس در این ماه اخلاقش را نیکو کند برای او مجوز عبور از صراط خواهد بود، روزی که قدم ها در آن بلغزد؛ و هرکس در این ماه بر خدم و حشم خود و بر کارگر خویش آسان بگیرد، خدا حسابش را بر او آسان خواهد گرفت؛ و هرکس در این ماه شرّش را نگهدارد خدا خشمش را روز قیامت از او نگه خواهد داشت؛ و هرکس در این ماه یتیمی را اکرام کند خدا روز قیامت او را اکرام خواهد کرد و هرکس در این ماه صله رحم کند خدا در قیامت او را به رحمتش متصل خواهد کرد و هرکس در این ماه قطع رحم کند خدا در قیامت رحمتش را از او قطع خواهد کرد «۳».پیامبر اسلام هرگاه ماه رمضان می رسید هر اسیری را آزاد می کرد و به هر سائل و تهیدستی انفاق می نمود «۴».رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:به مرد یا زنی که نماز شب را روزی داده اند و او با رعایت خلوص نیت برای خدا برخیزد و وضویی کامل بسازد و با نیتی صادقانه و قلبی پاک از هر آلودگی و بدنی فروتن برای خدا نماز بخواند، خدا ۹ صف از فرشتگان را پشت سر او قرار می دهد که در هر صفی عدد آنان را جز خدا نمی داند، یک سر صف وصل به مشرق و دیگر صف وصل به مغرب است، هنگامی که از نماز فارغ شود به عدد آن فرشتگان برای او درجه و مقام نوشته خواهد شد «۵».امیرالمؤمنین علیه السلام به بازار کوفه می رفت ومی گفت:ای گروه تاجران! تقوای الهی پیشه کنید؛ درخواست خیر را پیش اندازید و به سهولت و آسان گرفتن، برکت جویید. به خریداران نزدیک شوید و به بردباری و حلم آراسته گردید و از سوگند خوردن بپرهیزید و از دروغ دوری کنید و از ستم ورزیدن کناره گیری نمایید و به ستمدیدگان انصاف دهید و به ربا نزدیک نشوید و ترازو و کیل را کامل و تمام بدهید و از اجناس مردم مکاهید و تبهکارانه در زمین فساد مکنید «۶».پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:مَن بَاعَ وَاشْتَرَی فَلْیَحْفَظْ خَمسَ خصالٍ وَإلَّا فَلا یَشْتَرِیَنَّ وَلَا یَبِیعَنَّ: الرِّبا وَالحَلْفَ وَکِتمانَ العَیبِ وَالحَمدَ إذا بَاعَ وَالذَّمَّ إذَا اشتَری «۷». کسی که می فروشد و می خرد باید پنج خصلت را حفظ کند و اگر جز این باشد نخرد و نفروشد: پرهیز از ربا، خودداری از سوگند، دوری از پنهان کردن عیب جنس، اجتناب از تعریف و مدح جنس هنگامی که می فروشد و دوری گزیدن از مذمت جنس هنگامی که می خرد.پیامبر اسلام به حکیم بن حزام اجازه تجارت نداد مگر این که با او عهد کرد سه برنامه را در تجارت رعایت کند: پس گرفتن جنس از خریداری که از خریدش پشیمان شده است؛ مهلت دادن به کسی که در پرداخت پول دچار مشکل شده است؛ و گرفتن حق از دیگران چه این که کامل باشد یا نباشد «۸».

ریشه خوبی ها و زشتی ها

اگر بگوییم اعمال شایسته و حرکات ناپسند انسان ریشه در حالات مثبت و منفی باطنی و نفسانی دارد سخنی به گزاف نگفته ایم.مثلًا کسانی که باطنشان به نور تواضع و فروتنی و خشوع و انکسار منور است، به آسانی از فرمان های حق پیروی می کنند و به سهولت حقوق مردم را رعایت می نمایند؛ اما کسانی که باطنشان آلوده به کبر و خود بزرگ بینی و غرور و خودبینی است از اجرای فرمان های حق سرپیچی می کنند و نه این که حقوق مردم را رعایت نمی کنند بلکه به پایمال کردن و غارت حقوق بندگان خدا دست می یازند.قرآن و روایات نسبت به دارندگان حالات مثبت و آلودگان به حالات منفی به طور مفصل نظر داده اند که به بخشی از آن آیات و روایات اشاره می شود.

انسان در طول زندگی به ناچار با مصائب و مشکلات و سختی ها و بلاهایی برخورد خواهد کرد. قرآن مجید برای شکستن هیبت و عظمت مصائب و حل مشکلات و برطرف کردن سختی ها و بلاها، مردم را به یاری گرفتن از صبر و نماز فرمان می دهد و می گوید: این یاری خواستن و کمک گرفتن از صبر و نماز دشوار و سنگین است مگر بر کسانی که باطنشان آراسته به خشوع و فروتنی است:«وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَی الْخاشِعِینَ» «۹».از شکیبایی و نماز یاری جویید و این دو، کاری دشوارند، جز برای اهل خشوع.آری، کسی که باطنش آلوده به کبر و خود بزرگ بینی است از این گونه نسخه ها که درمان دردهای زندگی است سر برمی تابد و از انجامش امتناع ورزد و بلکه این حقایق عالی را باور نمی کند و گاهی هم آنها را به مسخره می گیرد.

ولی کسی که باطنش آراسته به تواضع و فروتنی است این حقایق را باور می کند و به عنوان نسخه الهی برای درمان دردها می پذیرد و با دل و جان به انجام آن برمی خیزد و نتیجه هم می گیرد.مفسران نقل کرده اند: هرگاه پیامبر اسلام با مشکلی روبرو می شد که او را ناراحت می کرد از صبر و نماز مدد می گرفت «۱۰».از حضرت صادق علیه السلام روایت شده که فرمود:هرگاه با غمی از غم های دنیا روبرو می شوید وضو بگیرید و به مسجد بروید و نماز بخوانید و دعا کنید؛ زیرا خدا فرمان داده: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ» «۱۱».در کتاب شریف کافی آمده است: هرگاه مشکل مهم و سختی برای امیرالمؤمنین علیه السلام پیش می آمد به نماز برمی خاست، سپس این آیه را تلاوت می کرد: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ» «۱۲».ملاحظه کنید خاتم پیامبران و شخصیت بزرگوار و باکرامتی چون امیرمؤمنان و امام به حق ناطق حضرت صادق علیه السلام برای حل مشکلات و شکستن صولت سختی ها از صبر و نماز مدد می جستند؛ زیرا باطن ملکوتی و عرشی آنان به صفت تواضع و فروتنی و به تعبیر قرآن به حالت خشوع آراسته بود.ولی مغروران و متکبران و آلوده باطنان حاضر نیستند برای درهم شکستن سختی ها و برطرف کردن مشکلات به صبر و نماز روی کنند؛ زیرا به خاطر کبر و غرورشان توسل به صبر و استقامت و نماز و عبادت برای آنان بسیار سنگین و دشوار است.

استاد حسین انصاریان