مشورت کن تا پشیمان نشوی

از ویژگی های انسان که عاملی در تقویت عقل و هدایت به راه راست است، مشورت کردن است. کسانی که در کارهایشان از این توانمندی استفاده می کنند و از دیگران نظر خواهی می کنند چنان است که گویا عقول دیگران را به استخدام خویش در آورده اند. مشورت عمدتاً به معنای گفت وگو و تبادل نظر با افراد صاحب نظر و خردمند و استفاده از رأی و نظر آنان در تصمیم گیری های مهم و دشوار است.

اسلام عنایت خاصی نسبت به مشورت داشته و تأکید های فراوانی در این موضوع دارد. برای مثال در قرآن کریم خداوند به پیامبرش می فرماید: (فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلین).۱ «پس به [برکت] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پر مِهر] شدی، و اگر تندخو و سخت دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند. پس، از آنان در گذر و برایشان آمرزش بخواه، و در کار[ها] با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکّل کن، زیرا خداوند توکّل کنندگان را دوست می دارد.» این آیه ناظر به حوادث جنگ اُحد است که در آن افرادی که از جبهه جنگ گریخته بودند تقاضای بخشش داشتند و خداوند پس از اشاره به یکی از ویژگی های اخلاقی پیامبر (نرم خویی) و ضمن فرمان به عفو و طلب رحمت برای آنان از پیامبر می خواهد که باز هم با آنان مشورت کند و رأی و نظر آنها را نادیده نگیرد. مفسران درباره علت امر به مشورت با وجود کمال عقل پیامبر (صلی الله علیه و آله) و وحی آسمانی وجوه مختلفی را بیان داشته اند. انسان هر چه هم عاقل باشد بی نیاز از مشورت نخواهد بود و این توانمندی به انسان کمک می کند که کمتر به خطا و اشتباه مبتلا شود. برعکس کسانی که به افکار و آرای دیگران بی اعتنا هستند خطا و اشتباه آنها و در نتیجه مورد ندامت واقع شدن آنها زیاد است. امام علی (علیه السلام) درباره افرادی که با دیگران مشورت می کنند و بهره ای که در زندگی از آن می برند می فرماید:«مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ مَنْ تَوَرَّطَ فِی الْأُمُورِ غَیْرَ نَاظِرٍ فِی الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْظِعَاتِ النَّوَائِبِ وَ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُوْمِنُکَ مِنَ النَّدَمِ وَ الْعَاقِلُ مَنْ وَعَظَتْهُ التَّجَارِبُ وَ فِی التَّجَارِبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ وَ فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال .»۲: هر کس که از آرای مختلف استقلال کند مواقع خطا و اشتباه را می یابد و هر کس بدون عاقبت اندیشی وارد امور شود خودش را در معرض مشکلات و حوادث قرار خواهد داد. عاقبت اندیشی قبل از عمل، تو را از پشیمانی در امان می دارد.

عاقل از تجربه ها پند می گیرد. در تجربه ها علوم جدیدی به دست می آید و در دگرگونی ها مردان بزرگ شناخته می شوند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مورد پیامد این توانمندی می فرماید: «الْمُشَاوَرَهُ حِرْزٌ مِنَ النَّدَامَهِ، وَ أَمْنٌ مِنَ الْمَلَامَهِ».۳ «مشورت موجب پیشگیری از پشیمانی و ایمنی از سرزنش است». امام صادق (علیه السلام) استبداد رأی را موجب لغزش در امور می دانند و می فرماید: «الْمُسْتَبِدُّ بِرَأْیِهِ مَوْقُوفٌ عَلَی مَدَاحِضِ الزَّلَلِ »۴بارها در زندگی انسان پیش آمده که در امور خود دچار غرور شده و افکار خویش را در حد فراگیری و عالم بر تمام علوم دانسته و بدون اینکه از اشخاص صاحب خرد مشورت و هم فکری بگیرد دست به آن کار زده و دچار ندامت و خسران زیادی شده است. امام علی (علیه السلام) همواره به انسان ها می فرماید: « مَنْ مَلَکَ اسْتَأْثَرَ وَ مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَکَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَکَهَا فِی عُقُولِهَا»: <هر که بر ملک دست یافت تنها خود را دید و از دیگران رو بتافت. هر که خود رأی گردید به هلاکت رسید، و هر که با مردمان رأی بر انداخت خود را در خرد آنان شریک ساخت».

آن حضرت همواره بر این باورند که: «مَنْ لَمْ یَسْتَشِرْ یَنْدَم »۵ کسی که مشورت نمی کند پشیمان می شود!آری تکبر و خود را مصون از خطا دانستن از عوامل مخربی است که باعث می شود انسان به دنبال مشورت و کمک خواهی فکری با دیگران نرود! لذا همواره همه اشتباهات را تجربه می کند و چه بسا اشتباهی را مرتکب شود که راهی برای جبران ندارد. اما راه حل ساده برای مصون ماندن از خیلی خطاها مشورت یعنی همان استخدام نیروی فکری انسان هاست.

فاطمه زین الدینی