جایگاه فناوری در مسائل دینی

هرساله در آستانه آغاز ماه مبارک رمضان متخصصان و دانشمندان کشورمان دور هم جمع می شوند تا به وسیله ابزار و تجهیزات رصد آسمان برای بررسی زمان دقیق استهلال ماه تلاش کنند. آنان از محاسبات ویژه و تلسکوپ ها استفاده می کنند و به مناطقی از کشور سفر می کنند که امکان رویت، ساده تر میسر باشد.

اقدامات متخصصان برای رویت استهلال ماه تنها فعالیت علمی و تکنولوژیک عالمان و متخصصان مسلمان نیست که با استفاده از تجهیزات پیشرفته صورت می پذیرد تا یکی از مسائل دینی را حل کند. در طول تاریخ اسلام، تکنولوژی به کار برده شده در ساخت ابزاری که به نجوم مربوط می شود، پیشرفت کرد. این پیشرفت ها در هماهنگی با دسترسی به تکنولوژی ساخت شیشه و شکل دهی فلزات در دوره هایی موجب کمک رسانی به مسائل مختلف دینی شد. از دانش اطلاع از زمان دقیق طلوع و غروب آفتاب تا تکنولوژی معماری مساجد بزرگ و مستحکم، علم و تکنولوژی در خدمت به دین قرار گرفتند. این اقدامات را می توان فارغ از پیشرفت های تکنولوژی تجهیزات نظامی از قبیل توپ، شمشیر، دژ و سپر تحلیل کرد. بخش بزرگی از پیشرفت های علمی و تکنولوژیک جهان اسلام مربوط به مسائلی می شود که مستقیم با آداب و عبادات اسلامی در ارتباط هستند.

در این که آیا مسائل دینی، پیشرفت های علمی و تکنولوژیک به ارمغان آورده، یا علم و تکنولوژی نیازهای جدید دینی را مطرح کرده، بحث های پیچیده ای صورت گرفته است. مطالعات علم و تکنولوژی معاصر نشان می دهد که با پیشرفت تکنولوژی های در دسترس و دستیابی به دانش جدید، نیازهای جدیدی نیز به انسان تحمیل شده است. این موضوع با اشاره به یک نمونه از این پیشرفت ها قابل بررسی است. در گذشته دور ارتباطات با دیدار مستقیم یا از طریق نامه نگاری صورت می گرفتند. حال آن که امروزه با فشردن چند دکمه به روی گوشی تلفن همراه می توانیم از حال و احوال یکدیگر با خبر شویم. برخوردار بودن از تلفن همراه نیاز جدیدی است که تکنولوژی، برخورداری از آن را به گونه ای غیرمستقیم به ما تحمیل کرده است. در زمینه مسائل دینی هم موارد مشابهی دیده می شود. اعلام زمان دقیق اذان مغرب از تلویزیون و رادیو، تصفیه آب برای گرفتن وضو و… نیازهای جدیدی است که در صدر اسلام به این شکل وجود نداشت. برای استفاده از این نیازهای جدید مانند تلفن همراه، تلویزیون و تصفیه خانه های مدرن آب، امکانات و ابزارهایی لازم است. در اختیار داشتن این امکانات و ابزارها به دستیابی به علم و تکنولوژی مرتبط بستگی دارد. توصیه های دین اسلام به حفظ نظافت فردی به پیشرفت کانال کشی آب در شهرهای جهان اسلام منجر شد. ساخت مساجد بزرگ اسلامی که با معماری های ویژه از اصول هندسی و مهندسی پیچیده پیروی می کردند برای وحدت مسلمین بلاد اسلامی ضروری به نظر می رسید. همه اینها نشان از رابطه مسائل دینی و توسعه علم و تکنولوژی دارد.

در دوران معاصر نیز شاهد چنین رابطه ای هستیم. در شهرهای بزرگ کشورهای مسلمان نظیرکشورهای حاشیه خلیج فارس، مالزی، اندونزی و ترکیه، مساجد بزرگ با امکانات پیشرفته با استفاده از تکنولوژی روز معماری و سامانه های لوله کشی و تهویه مطبوع پیشرفته ساخته می شوند. طراحی این مساجد گاه به دست متخصصان غربی صورت می گیرد. شهرسازی با الگوی اسلامی در بهینه سازی مصرف انرژی نیز مورد توجه مسلمانان قرار گرفته است. تأکید دین مبین اسلام در حفظ نظافت و دوری از اسراف به همراه میل به پیشرفت و تکامل در میان مسلمانان منجر شده تا آنان با خرج دلارهای نفتی برای ساخت و عمران شهرهایی که انرژی خود را فقط از نور خورشید تأمین می کنند برنامه ریزی کنند.

در کشور ما نیز اقدامات قابل توجهی که رابطه بین توسعه علم و تکنولوژی با مسائل دینی را نشان می دهد صورت گرفته است. برخی فعالیت ها در حال برنامه ریزی است تا الگوی ایرانی ـ اسلامی در معماری شهری و جلوگیری از اتلاف و اسراف در منابع، توسعه یابد. با این حال سرعت نوآوری و پیشرفت در این عرصه انتظارات را برآورده نکرده است. بعضا فعالیت هایی که در این عرصه صورت می گیرد نیازمند تقویت اراده جمعی و مدیریت جهادی در میان مردم و مسئولان است. پیشرفت در این مسائل نیازمند مطالعات و پژوهش های گسترده در حوزه های علمیه و دانشگاه هاست. دانشگاه ها و حوزه های علمیه علاوه بر پژوهشکده های دولتی و خصوصی باید به بررسی نحوه تعامل مسائل دینی و توسعه علم و تکنولوژی بپردازند. نمونه های مشابه را در تاریخ مسیحیت و تاریخ اساطیر یونان، مصر و ایران باستان جستجو کنند و سیرتاریخی تکامل بشر در رابطه با آداب و عبادات دینی را مورد موشکافی قرار دهند. مطالعات علم و تکنولوژی غرب و شرق را تحلیل کنند و نسبت به ترجمه و برگردان روان متون زبان خارجی به زبان فارسی اهتمام ورزند. باید توجه داشت که در حال حاضر آکادمی های بزرگ علوم کشورهایی نظیر ژاپن و برزیل به پژوهش های ارزشمندی در موضوع رابطه بین توسعه علم و تکنولوژی و مقوله فرهنگ و نحوه تعامل این دو مقوله پرداخته اند. با توجه به این که در برخی اندیشه های غربی دین تحت تأثیر مقوله فرهنگ معرفی شده است بررسی این پژوهش ها از سوی عالمان و اندیشمندان مسلمان ضروری به نظر می رسد.

خبر رویت استهلال ماه در ماه مبارک رمضان به وسیله ابزار پیشرفته، هرساله شادمانی مسلمانان را برای برپایی ضیافت الهی، تمرین اراده و عبادت خالصانه به ارمغان می آورد. چه بسا خدمت علم و تکنولوژی به حل بسیاری مسائل و امور دینی و عبادی منجر شود و در طیف وسیعی از مسائل کاربری داشته باشد. توسعه علم و تکنولوژی در کشورها، الگوهای جدید زندگی را نیز تحمیل می کند که انسان معاصر می تواند تحولات مناسبی را در جهت برآوردن نیازهای خود ـ به آن شکل که تمایل دارد ـ در آن اعمال نماید. مدیریت جهادی و عزم و اراده ملی و اسلامی در توسعه علم و تکنولوژی تأثیرگذار است. گسترش آموزه های دینی نظیر حفظ محیط زیست و صرفه جویی و جلوگیری از اسراف و اتلاف منابع نیازمند کمک نهاد علم است. این امید وجود دارد که مشارکت جوانان در طرح های نوآورانه همراه با اندیشه دینی زمینه شکوفایی علمی و تکنولوژیک جامعه ایران را فراهم آورد و زندگی مردم را زیباتر و دلنشین تر سازد.

جلال نبهانی زاده