ابتلا و امتحان یکی از سنت های عمومی خداوند است که البته معنای امتحان با معنای رایج آن در بین انسان ها متفاوت می باشد. امتحان در بین انسان ها به منظور کشف موقعیت و استعداد باطنی یک موجود به جهت کار معینی انجام می گیرد یعنی هدف انسان با امتحان برطرف کردن جهل خود نسبت به موضوعی می باشد لکن منظور از امتحان خداوند در مورد انسان ها بروز و ظهور و به ثمر رسیدن استعدادهای باطنی انسان ها می باشد، یعنی خداوند عالم با در آوردن انسان ها به اشکال گوناگون آنها را در مسیر تعالی و تکامل و پرورش روحی به حرکت درمی آورد و برای زندگی متعالی در عالم بعدی آماده می کند. البته این هدف از امتحان انسان ها غرض اصلی از آفرینش آنها می باشد و انسان اصلا به همین منظور آفریده شده است.
امتحان الهی در مورد انسان ها تا لحظه مرگ ادامه دارد و زندگی انسان در دنیا از سنت امتحان منفک نخواهد شد بدین خاطر که تکامل انسان ها و زمینه ها و عوامل و اسباب آن هم تا انتهای حیات دنیوی از او جداشدنی نیست.موضوع دیگر اینکه سنت امتحان عمومیت دارد و شامل تمام افراد انسانی می شود. علامه طباطبایی (ره) می فرماید: تمامی انسان ها مورد امتحان قرار می گیرند اعم از مومن و کافر و صالح و ناصالح. پیامبران و کسانی که پایین تر از آنها هستند و این سنت جاری است که احدی از آن مستثنی نمی باشد.در قرآن مجید در آیات متعددی موضوع امتحان مومنان و علت و نتیجه آن را بیان کرده است از جمله می فرماید احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنا و هم لا یفتنون و لقد منتنا الذین من قبلهم فلیعلمن الله و الذین صدقوا و لیعلمن الکاذبین .
در این آیه موضوع امتحان مسلمین ذکر شده و اشاره کرده به اینکه این امتحان یک منت عمومی است از جانب خداوند و انسان های قبل از ما و پیروان پیامبران قبلی نیز مشمول این امتحان واقع شده اند این امتحان جهت متمایز کردن مومنان حقیقی (صادقان) از منافقان و کاذبان انجام می گیرد که البته مراد از این تمایز تنها تفهیم شدن آن به خود انسان ها است تا به حقایق جاری در اطراف خود پی ببرند وگرنه علم خداوند علیم به آن ازلی و سرمدی بوده است. نکته دیگر اینکه مراد از کلمه لیعلمن در این آیات علم فعلی خداوند است و معنی آن دانستن نیست. در اصطلاح دانش کلام علم فعلی به ظهور و بروز و تحقق خارجی یک پدیده گفته می شود که مرتبه ای از علم خداوندی است. منظور آیات این است که انسان ها نباید گمان کنند که به صرف اظهار ایمان، تکالیف و مسئولیت های آنها تمام شده است بلکه حوادثی در زندگی پیش خواهد آمد که در اثر این حوادث وضعیت باطنی آنها نسبت به دین الهی بروز خواهد کرد و ایمان حقیقی مومنان از ناحیه اعمال و رفتارهای آنها آشکار خواهد شد و منافقان نفاق شان نمایان می شود و از مومنان حقیقی متمایز خواهند شد.به طور کلی از نظر اسلام حوادث به ظاهر تلخ، مصائب، ناملایمات، کسری ها و کاستی ها… که در زندگی به اشکال گوناگون متوجه انسان می گردد یک پدیده شر و ضرر بار نیست، بلکه این گونه امور گاهی از اراده و تقدیر الهی سرچشمه می گیرد و به خیر و مصلحت خود انسان مبتلا به آن تمام می شود و برکات و ثمرات شیرینی در دنیا و آخرت برای او به ارمغان می آورد، این گونه حوادث، مصائب و سختی ها که در زندگی برای انسان رخ می دهد او را از رفاه طلبی، تن پروری، ترس و تزلزل روحی، غرور و بی بند و باری نسبت به زندگی و دین و تعهد به خویش و دیگران و به طور کلی لذت گرایی می رهاند. این امتحانات انسان را در خود می پزد و ذوب می کند و او را قوی و استوار در سختی های زندگی ، آب دیده با شهامت و صبور می سازد. شخصیت او را پرورش می دهد و استعدادهای نهفته در عمق وجود انسان را شکوفا می کند. در یک کلام بلایا و مصائب برای انسان یک دانشگاه عظیم و آ موزنده انسانی و کارخانه نیرومند انسان سازی است. در بسیاری از مواقع آثار و برکات پربارمصائب و سختی ها را می توان به وضوح لمس کرد. برای نمونه طلای سفید جز مشتی ذرات آمیخته با خاک بی ارزش چیزی نیست ولی آنگاه که در ۱۱۰۰ درجه حرارت قرار گرفت و ذوب گردید و از خاک جدا شد و سپس در زیر سرما انجماد یافت و در زیر پتک ها و چکش ها به صورت اوراق زرین درآمد و آنگاه که در میان آب و آتش و زیر عوامل گوناگون فشار به صورت ابزار آرایش و زیورآلات جلوه گر شد ارزش واقعی خود را پیدا می کند تا آنجا که وسیله زینت انسان می گردد. سختی ها و مصائب نیز همین کار را با انسان و وجود او می کند و همین برکات را برای او دارد.
با این تفاسیر توجه به این نکته بسیار ضروری است که اتفاقات و حوادث به چه صورتی از عوامل و اسباب امتحان قرار می گیرند مثلا آیا یک حادثه معین صرفا جهت امتحان یک یا چند انسان حادث می شود یا نه!؟
با این دیدگاه عده ای از افراد نظر نادرست و عامیانه ای از امتحان خداوند پیدا خواهند کرد و گاهی این نظریه نادرست عامل انحراف عقیدتی و فکری در آنها خواهد شد.توضیح اینکه حوادث مختلف در زندگی انسان به طور طبیعی حادث می شوند و حدوث آنها علل و عوامل معینی دارد و تحت تاثیر قانون علی و معلولی اتفاق می افتد و این اتفاقات چه مطلوب انسان باشد و چه نامطلوب، خداوند عالم بعد از وقوع آنها را از عوامل امتحان انسان قرار می دهد، به عبارت دیگر نظامی که خداوند حکیم در خلقت جاری کرده ایجاب می کند که حوادث و زندگی عامل امتحان انسان قرار گیرد نه اینکه این حوادث صرفا جهت امتحان انسان به وقوع پیوسته باشد. البته ذکر این نکته ضروری است که گاهی خداوند عالم به جهت حصول حکمت هایی از امتحان انسان و از ناحیه لطف و رحمت به او به طور مستقیم اراده ای می کند و حادثه ای بر او پیش می آ ورد که این قبیل موارد خارج از روال عادی زندگی می باشد و سرتاسر خیر و رحمت برای بنده خواهد بود.جان کلام این است که به طور کلی صحنه گیتی برای انسان صحنه آزمایش، ابتلا و امتحان است و فلسفه اسلام و قرآن و دیدگاه مسلمانان در مورد مصائب، سختی ها و گرفتاری ها این است که اینها برای انسان شر و ضرر صرف نیست بلکه در مسیر تعالی و کمال او جریان دارد و وظیفه مسلمانی که به حکم اسلام تسلیم ارباب ارواح، مالک یوم الدین و احکم الحاکمین شده است این است که در برابر تمام مصائب و گرفتاری هایی که از جانب خدا به او می رسد صبور باشد و شکیبایی پیشه کند.
زیرا که از نظر اسلام این سختی ها و گرفتاری ها اجر و پاداش فراوان و بی شماری دارد و کسانی که به این ابتلائات مبتلا می شوند و در برابر آن صبر و تحمل و پایداری از خود نشان می دهند در پیشگاه باری تعالی مقامی بس والا و ارجمند دارند تا آنجا که خداوند به صابران مژده رحمت و بهشت خویش را می دهد و چه مژده ای بالاتر از ملاقات با حضرت دوست جایی که دیگر من نیست و همه او است.
و بشر الصابرین الذین اذا اصابتهم مصیبه قالوانالله و اناالیه راجعون.
به صابران مژده ده آنان که هرگاه مصیبتی به آنها رسید در مقام سپاس اظهار می دارند: ما از آن خداییم و برگشتمان به سوی او است.(بقره ۱۵۶)
