اعمال اعتکاف در اسلام

بنابراین از اعمال مهم اعتکاف، روزه گرفتن در ایام اعتکاف است. معتکف می تواند روزه واجب یا مستحب، برای خود یا به نیابت از دیگران، مثل پدر و مادر فوت شده، بگیرد. چنانچه اعتکاف در ماه رمضان باشد باید فقط روزه واجب ماه مبارک رمضان را در نظر گرفت.

روزه از ارکان اعتکاف بوده و ابطال آن موجب بطلان اعتکاف می شود؛ پس بر معتکف لازم است تا دقت بیشتری در واجبات و محرمات روزه بنماید و علاوه بر این، آداب روزه داری را نیز رعایت کند.

امام صادق (علیه السّلام) در این باره می گویند: “روزه تنها پرهیز از خوردنی و آشامیدنی نیست. شرط روزه کامل، سکوت باطن و درون است. هرگاه روزه گرفتید، زبانتان را از دروغ نگهدارید؛ چشمتان را از حرام بازدارید؛ نزاع نکنید؛ حسد نورزید؛ یکدیگر را با القاب زشت صدا مزنید؛ از جدال بپرهیزید؛ نسبت دروغ به کسی ندهید؛ درصدد مخالفت با یکدیگر برنیایید؛ خشم نورزید؛ کسی را مورد سرزنش و دشنام قرار ندهید.” نماز:از دیگر اعمال اعتکاف اقامه نماز است.

حضرت علی (علیه السّلام) در این باره می فرماید: “یلزَمُ المُعتَکَفَ المَسجِدَ وَ یلزَمُ ذکرَ اللهِ وَ التَلاوَهِ وَ الصّلاهِ …” بر معتکف لازم است در مسجد بماند و به ذکر خداوند و تلاوت کتاب و نماز مشغول گردد.

اصولاً از چند منظر می توان به نماز در حال اعتکاف نگریست:
الف) نمازهای جماعت:
با توجه به تداوم حضور جمعی در مسجد اقامه نماز جماعت در اوقات پنجگانه از بهترین عبادات برای معتکف به شمار می رود. پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) درباره جایگاه نماز جماعت، می فرماید: “صَلاهُ الرَجُلِ فی جَماعَهٍ خَیرٌ مِن صَلاتِهِ فی بَیتِهِ اَربَعینَ سَنَهٍ” نماز انسان به صورت جماعت بهتر از نمازی است که در خانه خود به مدت چهل سال می خواند.ب ) نماز شب:
نماز شب از برجسته ترین و با فضیلت ترین عبادات در اسلام است، در آیات و روایات تأکید فراوانی روی این عمل صورت گرفته تا آنجا که خداوند نماز شب را بر بنده محبوبش حضرت محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) واجب ساخته و چنین می فرماید: “وَ مِنَ اللّیلِ فَتَهَجّد بِهِ نافِلَهً لَکَ عَسی أَن یبعَثَکَ رَبُّک مَقاماً مَحموُداً؛ قسمی از شب را به نماز بایست؛ خدای تو، دوست دارد که تو را به مقام محمد برساند (اسراء ۷۹).”

همچنین قرآن از کسانی که در شب به راز و نیاز با خدای خود می پردازند تمجید نموده است: “وَ الذّینَ یبیتُونَ لِرَبّهِم سُجّداً وَ قِیاماً (فرقان:۱۶۴) آنان که در دل شب در حال سجده و قیام می باشند.” اهمیت تهجد در اعتکاف زمانی آشکار می شود که بدانیم «خلوت» و «سهر» هر دو از مراحل سیر و سلوک بوده و در کنار هم انسان جویای کمال را به مقصد می رسانند.

صمت و جوع و سهر و خلوت و ذکر به دوام
ناتمامان جهان را کُند این پنج، تمام

ج) نوافل یومیه (نمازهای مستحبی روزانه):
نمازهای مستحبی روزانه به جهت اشتغال به امور روزمره، از انسان فوت می شود. در حالی که به انجام آن بسیار سفارش شده است. امام کاظم (علیه السّلام) می گویند: “صلاهُ النَوافِلِ قُربانُ کلّ مؤمنٍ” و انسان معتکف در سایه دوری از کارهای روزمره، فرصتی می یابد تا زلال جان را در دریای رحمت الهی شستشو داده و از فیوض آن بهره مند گردد.

د) نوافل مخصوص:
چون بهترین اوقات اعتکاف در ماه مبارک رمضان و ماه رجب است. معمولاً معتکف از انجام نمازهای مستحبی در این ایام غافل نمی شود و در این میان شب نیمه ماه رجب و شبهای قدر، دستورات ویژه ایی دارند که عمل به آنها برای معتکف شیرین و جذاب است.معتکف در روز و شب به دعا دل می بندد. قرآن در این باره می گوید: “وَ قالَ رَبَّکُم اَدعُونی اَستَجِب لَکُم اِنّ الذّینَ یستَکبِرونَ عَن عِبادَتی سَیدخُلونَ جَهَنّمَ داخِرین؛ و پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را و آنان که از عبادت من روی برگردانند و تکبر بورزند، به زودی داخل جهنم خواهند شد (غافر۶۰).”

روزه از ارکان اعتکاف بوده و ابطال آن موجب بطلان اعتکاف می شود
ادعیه ایام اعتکاف را از چند موضع می توان به نظاره نشست:

الف) ادعیه مخصوص ایام البیض:
از مهمترین دعاها در این ایام، دعای اُمِ داوود است. این دعا از حیث محتوا دارای دو بخش عمده می باشد: بخش اول، عبارت از فرازهایی است که در آنها عقاید اسلامی مانند توحید، صفات خدا، نبوت رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، نبوت پیامبران سلف (علیهم السلام) و وجود و عظمت مقام ملائک بیان می شود و بخش دوم دعا، عرفان ناب شیعی است که از دهان مبارک رئیس مذهب شیعه تراوش نموده است. در این فرازها، دعای ام داوود شباهتهای زیادی به دعای جوشن کبیر پیدا می کند و همه چیز هستی را متعلق به خداوند دانسته و از برای انسان جز تعلقی و ربطی به وجود خداوند، چیز دیگری قائل نمی شود. یعنی؛ همان مسأله فقر و غنای وجودی در عرفان اسلامی.این دعا دارای آداب مخصوصی است ازجمله باید دعاکننده روزه دار باشد؛ دعا را بعد از نماز عصر بخواند؛ دعا را بعد از قرائت سوره هایی مخصوص از قرآن شروع کند؛ و همچنین آن را در مکانی خلوت بخواند. یکی دیگر از دعاهای مهم این ایام، زیارت امام حسین (علیه السّلام) در نیمه ماه رجب است.

در این هنگام دو زیارت از برای ایشان خوانده می شود که یکی به زیارت امام حسین در شب پانزدهم معروف است و دیگری به زیارت غفیله.

ب) ادعیه ماه رمضان:
اگر انسان در ماه مبارک رمضان معتکف شود از دعاهای مربوط به این ماه نیز بهره مند می گردد که به جهت شهرت آنها، از ذکرشان خودداری می شود.ج) قرائت قرآن کریم:
از دیگر اعمال اعتکاف، قرائت قرآن کریم می باشد. درباره اهمیت تلاوت قرآن مجید پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می گویند: “ای سلمان: هنگامی که مؤمن قرآن تلاوت می کند، خداوند درهای رحمت را به سوی او می گشاید …» و به راستی که چیزی بعد از فراگیری علم در پیشگاه خداوند، محبوبتر از قرائت قرآن نیست و بزرگوارترین بندگان در پیشگاه خداوند بعد از پیامبر و علما، حاملان قرآن هستند. اینان همانند انبیا از دنیا خارج می شوند؛ به همراه انبیا از قبرهایشان محشور شده و از پل صراط عبور می کنند و به آنان مثل ثواب انبیا داده می شود. پس خوشا به حال طالب علم و حامل قرآن، از آن چیزیهایی که در پیشگاه خداوند دارند از کرم و شرف. قرآن نیز این گونه از عظمت خود خبر می دهد: “لَو اَنزَلنا هذا القُرآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأیتَهُ خاشِعاً مُتِصَدِعاً مِن خَشیهِ الله؛ اگر قرآن را بر کوه نازل می کردیم یقیناً آن را فروتن و از هم پاشیده از بیم خدا می دیدی. (حشر:۲۱)”

در مراسم اعتکاف، به ویژه در اعمال ام داوود در ایام البیض، سفارش به خواندن سوره و آیات مخصوصی شده که از جمله آنها، صد مرتبه حمد و توحید، ده مرتبه آیهالکرسی، قرائت سوره های انعام، بنی اسرائیل، کهف، لقمان، یس، صافات، فصلت، شورا، دخان، فتح، واقعه، ملک، قلم و انشقاق تا آخر قرآن.

د ) توبه و استغفار:
آخرین عمل از اعمال اعتکاف که حا دارد به آن پرداخته شود، توبه و استغفار است. قرآن کریم می گوید: “یا اَیهّا الذّینَ آمَنُوا تُوبوُا اِلَی اللهِ توبَهً نَصوحاً؛ ای کسانی که ایمان آورده اید به سوی خدا توبه کنید، توبه ایی که بعد از آن به گناه باز نگردید (تحریم۸).” “غافِرُ الذَنبِ وَ قابِلُ التَوبِ شَدیدُ العِقاب. (مؤمن:۳) خداوند بخشاینده گناه و پذیرنده توبه و کیفر دهنده ای سخت است.”
پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در این خصوص می فرماید: “ای مردم پیش از مردن توبه کنید و به سوی خدا بازگشت نمایید چنان بازگشتی که دیگر به سوی گناه برنگردید و پیشی بگیرید به اعمال صالح و اصلاح کنید بین خود و خدای خود را، تا سعادتمند شوید”.اعتکاف فرصت مناسبی است برای بررسی و محاسبه نفس. “حاسَبُوا قَبلَ اَن تُحاسَبوا؛ به حساب اعمالتان رسیدگی کنید قبل از آنکه، خداوند به آنها رسیدگی کند.”جبران کژیها و نواقص با طلب مغفرت و توبه به درگاه خداوند، همان کاری است که لقمان حکیم به فرزندش سفارش می کند: “و هنگامی که گناهی از تو سر زد دنبال آن از خدای متعال طلب مغفرت بنما و اظهار پشیمانی کن و تصمیم بگیر که هرگز به آن گناه باز نگردی.”

در اینجا نکاتی درباره توبه ذکر می شود:
الف) حقیقت توبه:
مولایمان علی (علیه السّلام) حقیقت توبه را این گونه معرفی می کند: “التُوبَهُ نَدَمٌ بِالقَلبِ وَ استِغفارٌ بِاللّسانِ وَ تَرکٌ بِالجَوارِحِ وَ اضارُ الاّ یعُودَ؛ حقیقت توبه چهار چیز است:

۱.ندامت قلبی؛
۲.بیان ندامت به وسیله اذکاری که در خصوص استغفار آمده است؛
۳. ترک گناهان
۴. تصمیم بر ترک گناه در آینده.
بنابراین تکرار لفظ استغفر الله، بدون در نظر گرفتن مراتب دیگر، توبه واقعی نیست.

ب) توبه در همه گناهان به یک صورت انجام نمی پذیرد:
از آنجا که نوع گناه مختلف است، توبه از آنها نیز با هم فرق می کند پس کسانی که در حال محاسبه نفس هستند، مثل معتکفین، برای رسیدن به مقام توابین باید از نوع گناه و توبه آن غفلت نورزند. انواع پشیمانی عبارت اند از:

۱. پشیمانی و بازگشت: در جایی که گناه در مورد حقوق الله باشد و در کنار او چیزی مثل نماز و روزه و ضایع نشده باشد.

۲. ندامت به همراه تدارک: در جایی که در کنار گناه، چیز دیگری مثل نماز و روزه ضایع شود که در این صورت توبه عبارت است از، ندامت به همراه جبران آنچه ضایع شده است.

۳. ندامت به همراه رضایت: و آن در جایی است که حقوق دیگران را ضایع کرده باشد که در این صورت، به همراه ندامت باید رضایت صاحب حق را جلب کند.

ج) آداب توبه:
از برای توبه آدابی است مانند سایر اعمال، اگر بخواهد از اعتکاف خود بهره کامل ببرد و موفق به توبه واقعی شود، رعایت آن آداب، بسیار مفید است از جمله آداب توبه موارد زیر است:

۱. توبه در هنگام سحر؛
۲. خواندن دعای ندبه؛
۳.غسل؛
۴. نماز توبه؛
۵.روزه گرفتن؛
۶. تکرار لفظ استغفار؛ و …

از دیگر اعمال اعتکاف، قرائت قرآن کریم می باشد

احکام مسجد

رعایت احکام مسجد بر معتکف لازم است. از جمله احکام مسجد، حرمت نجس کردن زمین، دیوار و سقف، بام و داخل مسجد و وجوب تطهیر نجاست از مسجد است. از دیگر احکام مسجد، حرمت تخریب مسجد و وسایل مربوط به مسجد همچنین حرمت خروج وسایل مسجد می باشد. ورود به مسجدالحرام و مسجدالنبی بر جنب و حائض و نفساء حرام است و نمی تواند به طور عبوری از یک درب داخل شود و از درب دیگر خارج گردد. عبور از مساجد دیگر اشکال ندارد به شرط آن که توقف نکند و چیزی در مسجد نگذارد.آداب مسجد: از آنجا که معتکف، در طول مدت اعتکاف، پیوسته در مسجد حضور دارد باید به آداب حضور در مسجد توجه داشته باشد که عبارت اند از:

۱- حفظ حرمت مسجد:
کسی که برای اعتکاف و یا هر منظور دیگر در مسجد به سر می برد باید توجه به قداست و احترام مسجد داشته و رعایت آداب و احترام آن را بنماید. همچنین مراقب باشد کوچکترین خطایی از او سر نزند، چرا که “اِنّ المَساجِدَ لله” (جن:۱۸) ارزشمندترین و محترمترین مکان در نزد هر مسلمانی مسجد است. امام صادق (علیه السّلام) می فرماید: “از آن رو به احترام مساجد امر شده است که آنها خانه های خداوند در زمین هستند”. بنابراین بر معتکف لازم است که از انجام هرگونه عملی که احتمال بی احترامی به مسجد در آن می رود خودداری نماید.

۲- با وضو به مسجد وارد شدن:
مستحب است با وضو به مسجد داخل شویم. امام صادق (علیه السّلام) می فرماید: “به مسجد درآیید، چرا که آنها خانه های خدا در زمین اند. پس هرکس با وضو وارد مسجد شود خداوند گناهانش را پاک و نام او را در زمره زائران خداوند می نویسد”.

۳- آراستگی هنگام ورود به مسجد:
در قرآن آمده: “یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُم عِندَ کُلّ مَسجِدٍ (اعراف:۳۱).” فرد معتکف به خاطر طولانی شدن اقامتش در مسجد نباید آنجا را همانند خانه خود تصور کند و با لباسهایی نامناسب و وضعیتی آشفته در برابر دیگر معتکفان، حاضر شود. البته استعمال عطر برای او جایز نیست.

۴- نظافت مسجد:
در این زمینه روایات متعددی وارد شده است که بیانگر اهمیت پاکیزه کردن مساجد می باشد. حضرت امام کاظم (علیه السّلام) می فرمایند: “همانا بهشت و حوریان مشتاق کسی هستند که مساجد را جاروب کرده و خاشاک را از آن می گیرند”. بنابراین بر معتکفان لازم است در طول ایام اعتکاف در همه حال، مراعات نظافت و پاکیزگی مسجد را نمایند.

۵- خودداری از هتک به مسجد:
امام صادق (علیه السّلام)می فرماید: “مَلعُونٌ مَلعُونٌ مَن لَم یوَقّر المَسجِد.” اهمیت و احترام مسجد به حدی است که هتک حرمت آن از گناهان کبیره محسوب می شود. پس هر کاری که در نظر عوف و عموم مردم، بی احترامی به مسجد شمرده می شود باید ترک شود.

۶- پرهیز از گفتگو درباره دنیا:
البته سخن گفتن از دنیا، عنوانی کلی است که مصادیقی بسیار دارد. مثل سخن گفتن از کسب و کار و معامله و به طور کلی پرداختن به مادیات.

۷- گذرگاه قرار ندادن مسجد:
در روایتی از پیامبر وارد شده است که: “جفاکاری است اگر از مسجد بگذری و در آن نماز نگزاری”.