ارتباط دین و فلسفه در اندیشه فارابی

فارابی را از آن جهت بسیار نیکو می دارند که توانست جریانی فلسفی در اندیشه اسلامی ایجاد کند. اگر چه «کندی» نخستین فیلسوف اسلامی است؛ اما او نتوانسته جریان فلسفی از خود به جای بگذارد و حتی میان مباحثی که طرح کرده، وحدت ایجاد کند.

فارابی که به قول ابن خلکان «بزرگترین فلاسفه اسلام است علی الاطلاق» توانست اندیشۀ خود را در چهارچوب دقیقی ارائه دهد.

شاید بتوان گفت نقشی که فارابی در عالم اندیشه اسلامی دارد همان موقعیتی است که «فلوطین» در فلسفه غرب از آن برخوردار است.

برای بررسی اندیشه معلم ثانی و بزرگترین شارح اندیشۀ ارسطو نخست باید دانست «که مهمترین کار فارابی توفیق میان دین و فلسفه بود. البته این کار پدیدار نویی در تاریخ فکر انسانی نیست زیرا فیلسوفان اسکندرانی هم از آن بی خبر نبودند و حتی فلوطین به فکر ایجاد مکتبی در فلسفه بود که بتواند به وسیلۀ آن میان ادیان گوناگون و فلسفه های مهم تجمیع ایجاد کند.

شاید طبیعت عقل اسلامی بر آن شده بود که در ضمن التقاط از مکتب های مختلف، متناقضات را با هم جمع آورد و معارف گوناگون را در یک واحد هماهنگ گردآورد.

در واقع کار معتزله و اشعریه هم همین بود که در این راه معتزله بیشتر طرف عقل را گرفتند و اشعریه طرف سنت و همین مسئله نخستین جرقه ها را در اندیشۀ فارابی ایجاد کرد.». اما فارابی برای رسیدن به این مقصود از اصلی بهره می گیرد که تمام مخلوقات را به صادر اول می رساند.

فارابی می گوید: «شریعت و حکمت به اصل واحدی بر می گردد، چه بازگشت شریعت به وحی است و وحی از جانب خداست و بازگشت فلسفه به طبیعت است و طبیعت نیز صنع و آفریدۀ خداست.»

مورد بعدی که فارابی از آن در جهت توفیق حکمت و شریعت استفاده می کند به این شرح است که او می گوید: «پیامبر و فیلسوف هر دو معرفت را از سرچشمۀ علم الهی می گیرند؛ پیامبر به واسطۀ جبرئیل که حامل وحی برای اوست و فیلسوف پس از آنکه عقل او مستفاد شد معرفت را به توسط آن از عقل فعال می گیرد.

تفاوت ظاهری هم که وجود دارد از میان می رود هرگاه بدانیم اعتقاد فارابی بر این است که عقول همان فرشتگانند و عقل هم واسطۀمیان عالم بالا و عالم ماست.

فرق ظاهری میان حکمت دان و پیامبر از آنجاست که پیامبر حقایق را به طور جلی و آشکار و به اشکال مختلف از عالم بالا می گیرد ولیکن فیلسوف بر خلاف او حقایق را از قرائن و به وسیلۀ استنتاج و استدلال استنباط می کند و می کوشد تا آن ها را مجرد و عاری از متعلقات ماده در نظر گیرد.»

ذکر این نکته هم شایان توجه است که بین فارابی شیعی با اخوان الصفا در مورد این که حقیقت واحد است و اختلاف در آرا و مذاهب امری ظاهری است و باطن امر یکی است و جز حکمای راسخ در علم آن را در نیابند هماهنگی است.

به نظر فارابی «شریعت» بدان سبب با اسلوب تمثیلی و تشبیهی بیان شده که مخاطب آن طبقات مختلف مردم است ولیکن فلسفه منحصر به گروه ویژه و کمی است که مشتغلان به آن تنها به بحث عقلی مجرد اقتصار می ورزند.

اما فارابی پس از طرح مسئله وفق دادن «حکمت» و «شریعت» به سراغ وفق افلاطون و ارسطو رفت. «فارابی میان این دو حکیم پاره ای اختلاف یافته؛ اما معتقد است که این اختلاف سطحی بوده و در مورد قضایای اساسی نیست. مخصوصاً آنکه آن دو مبدع فلسفه و پدید آورندۀ اصول و متمم فروعند و همۀ حکمای بعدی کم و زیاد بدان دو متکی هستند.

در هر دو مورد هر آن دو حکیم بگویند پذیرفتنی است زیرا سخن آن ها از شوائب مبراست؛ اگر همۀ متفکران چنین عقیده ای ندارند ولی بیشترین را رای بر این است.

حتی آن ها که در این باب اختلاف نظر دارند در حکمت به آن ها مثال می زنند و اندیشۀ آن ها را معتبر می دانند. وقتی چنین باشد محال است آن دو با هم اختلاف رای داشته باشند. اما اگر اختلاف ظاهری بین آن ها باشد از سه حال بیرون نیست؛ یا آنکه تعریفی که از فلسفه شده نادرست است، یا آن که رای اکثریت در مورد فیلسوف بودن آن ها خلاف واقع است یا آن که د رمعرفت کسانی که پنداشته اند که میان این دو اختلافی وجود دارد خللی است.»

به عقیده فارابی اگر اختلافی هم به شکل ظاهری میان این دو فیلسوف وجود دارد اول به روش زندگی متفاوت آن ها بازمی گردد دوم به روش آن ها در تالیف و سوم به مذهب فلسفی آن ها.

درباب اندیشۀ فارابی مباحث زیادی مطرح است از جمله در مابعدالطبیعه که شامل بحث های خدا، فیض ، مسئله عالم و عقل فعال و ارتباط آن با عالم، مسئله نقش بشری که شامل: طبیعت و اصل و سرانجام آن می شود و قوای نفس و وحدت نفس دیگر مبحث مورد تامل فارابی بوده است، همچنین درباب مسئله عقل و انواع آن که شامل عقل هیولای، عقل بالفعل، عقل مستفاد و عقل فعال است و اخلاق، مدینه فاضله، سیاست و نظریه نبوت در ادامه یادداشت ها خواهیم پرداخت.

مطالب مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

فارسی سازی پوسته توسط: همیار وردپرس