فلسفه احکام در بیان حضرت فاطمه(س)

آیین آسمانی اسلام به عنوان آخرین راه برای کسب سعادت دنیوی و اخروی انسان دربرگیرنده احکام و قوانین متعالی و ارزشمندی است که با عمل به آنها می توان در مسیر رضای الهی و تأمین حیات طیبه دنیوی و اخروی گام برداشت. این احکام و قوانین که تماماً ریشه در فطرت انسان دارند پاسخگوی نیازهای روحی و جسمی آدمی بوده و خداوند در این جهت از هیچیک از نیازهای انسان فروگذار نکرده است. البته هر یک از این احکام دارای فلسفه و علل ویژه ای هستند که در کتب مربوطه به تفصیل مورد بحث و گفت وگو قرار گرفته اند. یکی از منابعی که می توان فلسفه و علت برخی از احکام الهی دین مبین اسلام را در آن مشاهده کرد و با آنها آشنا شد خطبه فاطمیه(س) است که از جانب حضرت زهرا(س) بیان شده است. این خطبه که بدنبال وقایع بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) و حادثه سقیفه ایراد گردیده در بر دارنده مطالب و مفاهیم بلند الهی و معنوی است که نمایانگر دانش والای فاطمی(س) بوده که ریشه در علم الهی دارد و از جمله مطالبی که در آن بیان شده، اشاره آن حضرت(س) به علل برخی از احکام الهی است که در این نوشتار به آنها اشاره ای گذرا می نماییم:

الف فلسفه نماز

آدمی موجودی است که از نظر روحی و جسمی در معرض انواع و اقسام بیماریها است. در این میان بیماریهای روحی و امراض روانی خطرناکتر بوده و هر یک از آنها به تنهایی می تواند آدمی را به ورطه نابودی انداخته و موجبات هلاکت او را فراهم سازد. یکی از خطرناکترین امراض روحی انسان بیماری «کبر» است که عبارت است: «بزرگ دیدن خود و کوچک انگاشتن دیگران». در وخامت این رذیله اخلاقی همین بس که بدانیم در اثر ابتلا به آن اعمال و عبادات چندین هزار ساله شیطان از بین رفته و خداوند نیز قسم یاد کرده کسی را که مبتلا بدان باشد مورد عذاب قرار داده و خوار گرداند:

قال الله تعالی: الکبر ردائی و العظمه ازاری فمن نازعنی واحدا منهما القیته فی النار: کبر لباس من است و بزرگی، پیراهن من و هر کس در یکی از آنها با من شریک شود او را در آتش می افکنم.(۱)

با توجه به آنچه گفته شد انسان خردمند، مبارزه با این صفت زشت را در سرلوحه کارهای خود قرار می دهد و در صدد برمی آید وجود خود را از آن پیراسته گرداند. البته خداوند متعال نیز برای آنکه در جهت مبارزه با این صفت، آدمی را یاری رساند عبادتی بی بدیل نظیر (نماز) را بر انسان مسلمان واجب فرموده تا با برپایی آن و التزام به اقامه آن، از این صفت ناپسند برکنار ماند. همان طور که حضرت زهرا(س) در خطبه خویش بدان اشاره فرموده و در جمله ای کوتاه ولی عمیق می فرمایند:

(فجعل الله الصلوه تنزیها لکم عن الکبر: خداوند نماز را قرار داد برای پاک شدن شما از تکبر.)(۲)

آن حضرت(س) در این عبارت کوتاه مهم ترین دلیل واجب شدن نماز از سوی خداوند را مبارزه انسان با تکبر معرفی می فرماید. چرا که هرگاه انسان در شبانه روز چندین بار ارزشمندترین اعضای وجودی خود یعنی پیشانی و سر خود را برای خداوند بر زمین گذارد خواه ناخواه به کوچکی خود پی برده و می فهمد که فی الواقع بزرگی و عظمت تنها سزاوار خداوند است و لاغیر.

ب فلسفه زکات

از دیگر رذایل اخلاقی که بسیاری از آدمیان بدان مبتلا هستند صفت ناپسند «بخل» است. صفتی آنچنان بد و ناپسند که بارها در لسان معصومین علیهم السلام مورد نکوهش واقع شده و دارنده آن از رحمت خداوند بدور دانسته شده است. در سخنی گرانسنگ از وجود مقدس پیامبر اکرم(ص) می خوانیم:

(از بخل و تنگ نظری بپرهیزید که پیشینیان را نابود ساخت و آنان را به آنجا کشاند که خون یکدیگر را بریزند و حرمت هایشان را روا شمارند)(۳)

حضرت زهرا(س) در خطبه غرای خویش در بیان علت وجوب پرداخت زکات میفرمایند:

(والزکاه تزکیه للنفس و نماء فی الرزق: خداوند زکات را قرارداد برای پاک کردن جان و فراوانی روزی)(۴) در این سخن گرانمایه پاک شدن نفس آدمی یکی از دلایل وجوب رزق شمرده شده است و آنچه مسلم است باتوجه به ارتباطی که فیمابین پرداخت زکات و آراسته شدن به صفت (جود و سخاوت) وجود دارد نتیجه آن می شود که با پرداخت زکات، صفت رذیله بخل از وجود انسان پاک خواهد شد.

ولی در کنار این علت آن حضرت(س) دلیل دیگری را هم برای وجوب پرداخت زکات بیان می فرمایند که همانا افزایش روزی در اثر این عمل است. یعنی پرداخت زکات برخلاف آنچه ابتدائا به نظر می رسد که باعث کمبود دارایی آدمی است درست برعکس، موجب افزایش رزق و روزی شده و بر مال و مکنت انسان می افزاید. همچنان که با زدن شاخ و برگ های اضافی درخت، زمینه رشد بهتر و بارآوری افزون تر آن فراهم می گردد.

ج فلسفه روزه

از جمله عباداتی که آئین مقدس اسلام بر مسلمانان واجب فرموده است (روزه) است. این عبادت مهم و ارزشمند از چنان اهمیت والایی برخوردار است که مطابق آنچه در حدیثی قدسی نقل شده، خداوند متعال می فرماید:

(الصوم لی و انا اجزی به: روزه از برای من است و مختص به من و من خود ثواب آن را چنان که لایق من است به روزه دار خواهم داد.)(۵)

و همین یک جمله کافی است تا آدمی به ارزش و اهمیت آن پی برده و بداند که روزه از چه جایگاه والایی در دین اسلام برخوردار است. اما درخصوص علت وجوب این عبادت آسمانی افزون بر آنچه در قرآن کریم آمده می توان به سخن دخت گرامی پیامبر(ص) در خطبه فاطمیه اشاره کرد که می فرمایند:

(والصیام تثبیتا للاخلاص: خداوند روزه را برای تحقق اخلاص قرار داد)(۶) باید دانست که هر عبادتی که از انسان سر می زند زمینه های ابتلا به شرک و ریا در آن وجود دارد چرا که در آن عبادات زمینه های اطلاع یافتن دیگران نهفته است ولی روزه عبادتی است که حقیقتا تمام و کمال با اخلاص عجین شده و انسان با این عبادت می تواند خود را هر چه بیشتر به زیور اخلاص آراسته سازد زیرا تا هنگامی که خود انسان روزه داری خود را ابراز نکند حتی نزدیکان او نیز از عمل وی بی اطلاع خواهند بود و در نتیجه فرصتی برای ریا و شرکت به دست نخواهد آمد. علاوه بر آن آدمی با روزه و تحمل سختی های ناشی از آن خود را به خداوند نزدیک تر ساخته و بر درجات قرب الی الله او افزوده می شود و همین زمینه ساز کسب اخلاص خواهد بود.

د فلسفه حج

مراسم حج که هر سال باشکوه و عظمت ویژه ای در سرزمین وحی برگزار می شود در میان تمامی آیین های جهانی از چنان ارزشی برخوردار است که هیچ آئین دیگری را در سطح جهان و در میان ادیان و ملل دیگر نمی توان یافت که بتواند با آن برابری و همانندی کند؛ جایی که میلیون ها انسان از اقصی نقاط عالم در ایامی خاص به یکباره گرد هم آمده و مراتب عبودیت و بندگی خود را به درگاه ایزد یکتا اعلام می دارند. به راستی کدام عامل مادی ازچنین ظرفیتی برخوردار است که بتواند هر سال چنین مراسمی را بدون هرگونه زور و اجباری برگزار کند و جمع کثیری از انسان ها را در یک جا جمع کند. جمعی که عاشقانه و مشتاقانه برای این حرکت، سال ها چشم انتظاری را تحمل می کنند و سختی های بسیاری را بر خود هموار می نمایند. اما به راستی هدف اسلام از واجب کردن این مراسم برای مسلمانان چه بوده است؟ پاسخ این سؤال را می توان از خطبه فاطمیه(س) دریافت. آنجا که می فرماید:

(والحج تشییدا للدین: خداوند حج را برای تقویت دین قرار داد.)(۷)

مطابق این سخن یکی از دلایل وجوب حج تقویت آئین آسمانی اسلام است. آنگاه که میلیون ها مسلمان در یک زمان و یک مکان واحد گرد هم می آیند و در اطاعت از فرمان حق هماهنگ و یک صدا می کوشند و احدی از آنان برخلاف دیگری حرکتی نمی کند، این عمل به خودی خود عظمت اسلام را به رخ جهانیان می کشد و ظرفیت بی بدیل این آئین آسمان را در به حرکت در آوردن انسان ها برای هدفی واحد نشان می دهد و همین خود باعث تقویت اسلام و مسلمانی در عرصه گیتی خواهد بود و نشان می دهد که اسلام از پشتوانه ای عظیم برخوردار است که هیچ نیرویی را در جهان یارای مقابله با آن نخواهد بود. در نتیجه توطئه دشمنان خنثی شده و جایگاه اسلام روزبه روز مستحکم تر می شود. البته ناگفته پیداست که این همه، در صورتی محقق خواهد شد که مسلمانان از فرصت حج برای همدلی هر چه بیشتر و تلاش در جهت حل مشکلات جهان اسلام بهره برداری کنند.

ه فلسفه جهاد

جهاد و مبارزه با کفر و موانع سعادت انسان، یکی از دستورات دین مبین اسلام است. در این مکتب آسمانی اگرچه جنگ و خونریزی امری نکوهیده و ناپسند شمرده شده و اسلام همه انسانها را به زندگی مسالمت آمیز تحت احکام نورانی خویش دعوت می کند، ولی از آنجا که همواره در میان جوامع بشری افرادی وجود دارند که حرکت در مسیر الهی را با منافع زودگذر خود در تضاد می بینند و در نتیجه به مقابله با آن اقدام می کنند، در این آئین، راه مبارزه با آنان بازگذاشته شده و حکم جهاد بر مسلمانان نوشته و واجب گردیده شده است. ازسوی دیگر جهاد امری است که عزت جامعه مسلمین و عظمت اسلام در سایه آن حفظ می شود. زیرا نشان دهنده قدرت و توانایی مسلمانان در برابر دشمنان می باشد. از همین روی حضرت زهرا(س) در خطبه خود می فرمایند:

«والجهاد عزالاسلام: خداوند جهاد را برای عزت اسلام قرار داد» (۸)

و فلسفه قصاص

درنظرگاه اسلام، انسان محبوب ترین موجودات در نزد خداوند است. حیات و جان او ارزشی والا و گرانسنگ دارد و هیچکس را رخصتی در آسیب رساندن به این گوهر بی بدیل نیست. از سوی دیگر امنیت جامعه نیز امری است که در اسلام به شدت مورد توجه بوده و هرکس به هر نوعی آن را به مخاطره اندازد باید با او به شیوه مقتضی برخورد شود. به همین خاطر خداوند متعال برای محفوظ ماندن جانها و تأمین امنیت جامعه، حکم قصاص را قرار داده است تا چنانچه در میان افراد جامعه کسی یا کسانی پیدا شدند که به ناحق قصد جان مردم را کردند آسیب رسانی به آنها را وجه همت خود قرار دادند از بیم اجرای قصاص اسلامی از تصمیم خود منصرف شده و بالمال جان مردم و امنیت آنها در امان ماند. سرور زنان عالم حضرت زهرا(س) نیز در خطبه خویش به این مسئله اشاره فرموده و می فرمایند:

«و القصاص حقنا للدماء: قصاص را برای حفظ خون انسانها قرار داد» (۹)

ز فلسفه امر به معروف و نهی از منکر

در میان احکام و دستورات عبادی اسلام موضوع (امر به معروف و نهی از منکر)، از جایگاه و اهمیت بسزایی برخوردار است تا بدان جا که امیرمؤمنان علی(ع) در نهج البلاغه درباره اهمیت این دو فریضه می فرمایند:

(تمام اعمال نیکو و جهاد در راه خدا درمقابل امر به معروف و نهی از منکر، چونان قطره ای بر دریای مواج و پهناور است) (۱۰) و اما حضرت زهرا(س) در بیان علت وجوب این قانون اساسی، در خطبه مورد اشاره می فرمایند:

(والامر بالمعروف مصلحه للعامه: و امر به معروف را برای مصالح اجتماعی عموم مردم قرار داد) (۱۱)

مطابق این سخن فلسفه امر بمعروف، اصلاح جامعه مسلمین از کژی ها و کجرویها است و چنانچه این حکم الهی به فراموشی سپرده شود در اندک زمانی کشتی جامعه در گرداب گناهان و انحرافات غرق خواهدشد.

ح فلسفه تحریم شراب:

ازنظر اسلام انسان موجودی است که بواسطه دمیده شدن روح الهی در او، از سایر موجودات متمایز شده و سزاوار آن گردیده که ملائکه الهی در برابر او سجده نمایند. از آنجا که این روح، امانتی از جانب خداوند در دست انسان است باید که در پیراسته نگهداشتن او از هرگونه پلیدی، اهتمامی دو چندان داشت و از هرگونه عاملی که سبب آلودگی آن می شود احتراز کرد. به همین دلیل در اسلام هر عملی که موجبات آلوده شدن روح و پلیدی آن را فراهم می کند تحریم شده و از جمله چیزهایی که سلامت و پاکی روح را به خطر می اندازد «شرب خمر» است که عقل را از انسان زائل کرده و روح مقدس انسانی را تا حد روح حیوانی تنزل می دهد. حضرت زهرا(س) نیز در بیان علت تحریم شرب خمر در اسلام با اشاره به این مطلب می فرمایند:

(و النهی عن شرب الخمر تنزیها عن الرجس: خداوند نهی از شرابخواری را برای پاکیزه ماندن از پلیدیها قرار داده است) (۲۱)

ط فلسفه تحریم دزدی

درپیشگاه خداوند انسان تا زمانی دارای ارزش والایی است که پاکدامنی و عفت خود را حفظ کند و دامان خود را به گناه آلوده نسازد و این ارزش تا بدانجاست که انسان با عفت، درنظر پیشوایان دین اسلام از مجاهد شهید فی سبیل الله برتر دانسته شده است. همانطور که امیرمؤمنان علی(ع) در سخنی گرانسنگ می فرمایند:

(پاداش مجاهد شهید در راه خدا بزرگتر از پاداش عفیف پاکدامنی نیست که قدرت بر گناه دارد ولی با عفت از گناه خودداری می کند. همانا انسان عفیف فرشته ای از فرشتگان خداوند است)(۳۱)

اگر دسته ای از اعمال تحت عنوان گناه قرار گرفته و خداوند امر فرموده از آنها اجتناب شود درست به خاطر حفظ همین گوهر پاکدامنی و عفت آدمی است که از جمله این گناهان می توان به عمل نکوهیده (دزدی و سرقت) اشاره کرد که به فرموده حضرت فاطمه(س) برای تحقق عفت و پاکدامنی انسان مورد تحریم واقع شده است:

«و ترک السرقه ایجابا للعفه: خداوند ترک دزدی را برای تحقق عفت و پاکدامنی قرارداد.»(۴۱)

از مجموع آنچه در این نوشتار آمد این نکته به اثبات می رسد که هر حکمی از احکام اسلام دارای فلسفه و علت ویژه به خود است و این گونه نیست که هر عملی در دین اسلام بدون دلیل مورد تحریم قرارگرفته یا بدون علت حلال شده باشد. البته علل این احکام نیز منحصر به آنچه در خطبه فاطمیه آمده نمی باشد و سایر دلایل و علل، در منابع دیگر اسلامی قابل مشاهده و جست وجو است.

محتشم مؤمنی

پی نوشت:

۱- تفسیر روض الجنان و روح الجنان ج۷۱ ص۲۴۵

۲- فرهنگ جامع سخنان حضرت زهرا(س)- محمد دشتی، حدیث۷۲

۳- نهج الفصاحه ترجمه علی کرمی فریدنی، ص۴۳

۴- فرهنگ جامع سخنان حضرت زهرا(س)- محمد دشتی، حدیث۷۲

۵- شرح فارسی(مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه) دکتر سیدجلال الدین محدث ارموی ص۱۳۵

۶تا ۹- حدیث بیست وهفتم- فرهنگ جامع سخنان حضرت زهرا(س)- محمد دشتی، حدیث۷۲

۰۱- نهج البلاغه ترجمه محمد دشتی، حکمت۳۷۴

۱۱و ۲۱- فرهنگ جامع سخنان حضرت زهرا(س)- محمد دشتی، حدیث۷۲

۳۱- حکمت ۴۷۴ نهج البلاغه ترجمه علی دشتی، حکمت۴۷۴

۴۱- فرهنگ جامع سخنان حضرت زهرا(س)- محمد دشتی، حدیث۷۲