زبان و نقش آن در زندگی بشر

یکی از اعضای بدن انسان، زبان است. این عضو گوشتی که در دهان است و برای چشیدن، بلعیدن و گفتار به کار می رود و نقش بسیار مهمی در زندگی بشر دارد. نویسنده در این مطلب بر آن شد تا این نقش را به ویژه در روابط انسانی تبیین کند و نشان دهد که چگونه عضوی به این مهمی می تواند گناهان بزرگی را مرتکب شود و آدمی را به خسران و زیان ابدی دچار کند؛ زیرا بسیاری از گناهان بزرگی که انسان مرتکب می شود در ارتباط با این عضو می باشد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

نعمت زبان

خداوند زبان و به عربی لسان را از نعمت های بزرگ و قابل توجه دانسته است.(بلد، آیات ۸ و ۹) این عضو بدن کارکردهای بسیار دارد که از جمله آن ها کمک برای تشخیص مزه ها و چشیدن مواد، ترشح مواد و بزاق برای نرم کردن و هضم غذا، کمک به بلعیدن غذا و از همه مهم تر استفاده برای بیان و سخن گفتن است. خداوند در آیات بسیاری از زبان به عنوان عضوی برای گویش و تفهیم مقاصد و بیان منویّات درونی سخن گفته است تا اهمیت زبان را برای انسان روشن سازد.(آل عمران، آیه ۷۸؛ مائده، آیه ۷۸؛نحل، آیات ۶۲ و ۱۱۶؛ مریم، آیه ۹۷ و آیات دیگر)

انسان از طریق این عضو است که می تواند سخن بگوید و گفتار داشته باشد. در حقیقت گویش انسانی به این عضو بستگی دارد و بیان مقاصد و منویات از طریق آن شدنی است.(الرحمن، آیات ۳ و ۴ و ۱۳) تفاوت های گویشی انسان بستگی شگرفی به این عضو دارد؛ زیرا تفاوت حجم در ارایه حروف تاثیر شگرفی دارد. رازهای بسیاری در عضو زبان و نقش آن در گویش ها و ایجاد گویشی متفاوت وجود دارد که قابل تامل برای انسان هاست.(روم، آیه ۲۲)

هر چند غیر از انسان ها، موجودات دیگر نیز دارای زبان و حتی گویش و نطق هستند(نمل، آیات ۱۶ و ۱۸ و ۱۹؛ جن ، آیه ۱) ولی باید توجه داشت که نطق و گویش انسان از طریق زبان یک آیت و نشانه بزرگ از سوی خداوند است که قابل توجه و تشکر است.(الرحمن، آیات ۱ تا ۴ ؛ روم، آیه ۲۲)

گفتار و گویش، گویا شاکله و شخصیت انسانی

زبان به عنوان یک عضو بدن انسانی در مقام بیان آن چه در درون آدمی می گذرد، یکی از مهم ترین ابزارهاست. اگر زبان نبود انسان قادر به گویش و بیان یافته ها و تجربیات خود و انتقال آن به دیگری نبود و تفهیم و تفهم نیز شدنی نبود. این عضو به انسان کمک می کند تا علوم و دانش های خود را به شکل گفتار و سخن بیان کند و در اختیار دیگران قرار دهد. از این روست که خداوند از تعلیم بیان به انسان به عنوان یک نعمت بزرگ سخن به میان آورده است.(الرحمن، آیات ۱ و ۴ و ۱۳)

زبان آیینه گویای باطن و شخصیت و شاکله وجودی هر کسی است. در شعر پارسی این معنا به زیبایی بیان شده که تا مرد سخن نگفته باشد/ عیب و هنرش نهفته باشد. در حقیقت گویش و گفتار انسان است که حقیقت وجودی و شخصیت هر فردی را آشکار می کند. امیرمومنان امام علی علیه السلام می فرماید: ما أَضمَرَ أَحَدٌ شَیئا إِلاّ ظَهَرَ فی فَلَتاتِ لِسانِهِ وَصَفَحاتِ وَجهِهِ؛ هیچ کس چیزی را در دل پنهان نداشت، جز این که در لغزش های زبان و خطوط چهره او آشکار شد.(نهج البلاغه، حکمت ۲۶)

آن حضرت (ع) هم چنین در سخنی به ویژگی هویداسازی زبان از شخصیت انسان اشاره می کند و می فرماید: إِنَّ فِی الانسانَ عَشرُ خِصالٍ یُظهِرُها لِسانُهُ: شاهِدٌ یُخبِرُ عَنِ الضَّمیرِ وَحاکِمٌ یُفصِلُ بَینَ الخِطابِ وَناطِقٌ یَرُدُّبِهِ الجَوابَ وَشافِعٌ یُدرِکُ بِهِ الحاجَهَ وَواصِفٌ یَعرِفُ بِهِ الشیاءَ وَ أَمیرٌ یَمُرُ بِالحُسنِ وَواعِظٌ یَنهی عَنِ القَبیحِ وَمُعِزٌّ تَسکُنُ بِهِ الحزانَ وَحاضِرٌ تُجلی بِهِ الضَّغائِنُ وَمونِقٌ تَلتَذُّ بِهِ السماعُ؛ در انسان ده خصلت وجود دارد که زبان او آنها را آشکار می سازد، زبان گواهی است که از درون خبر می دهد. داوری است، که به دعواها خاتمه می دهد. گویایی است که بوسیله آن به پرسش ها پاسخ داده می شود. واسطه ای است که با آن مشکل برطرف می شود. وصف کننده ای است که با آن اشیاء شناخته می شود. فرماندهی است که به نیکی فرمان می دهد. اندرزگویی است که از زشتی باز می دارد. تسلیت دهنده ای است که غمها به آن تسکین می یابد. حاضری است که بوسیله آن کینه ها برطرف می شود و دلربایی است که گوشها بوسیله آن لذّت می برند.(کافی، ج۸، ص۲۰، ح۴)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز می فرماید : جَمالُ الرَّجُلِ فَصاحَهُ لِسانِهِ؛زیبایی مرد به شیوایی زبان اوست.(کنزالعمال، ج۱۰، ص۱۵۲، ح۲۸۷۷۵)

در حقیقت انسان با شیوایی گفتار است که جمال و زیبایی باطنی خود را به نمایش می گذارد؛ چنان که زشتی شخصیت و باطن ناپاک انسانی هر کسی از طریق زبان هویدا می شود. پیامبر صلی الله علیه و آله در بیان حقیقت زبان و تاثیر آن در شناخت شخصیت انسان ها می فرماید : إنَّ لِسانَ المُؤمِنَ وَراءَ قَلبِهِ فَإِذا أَرادَ أَن یَتَکَلَّمَ بِشَیءٍ یُدَبِّرُهُ قَلبُهُ ثُمَّ أمضاهُ بِلِسانِهِ وَ إنَّ لِسانَ المُنافِقِ أمامَ قَلبِهِ فَإِذا هَمَّ بِشَیءٍ أمضاهُ بِلِسانِهِ وَلَم یَتَدَبَّرهُ بِقَلبِهِ؛ زبان مؤمن در پس دل اوست، هرگاه بخواهد سخن بگوید درباره آن می اندیشد و سپس آن را می گوید اما زبان منافق جلوی دل اوست هرگاه قصد سخن کند آن را به زبان می آورد و درباره آن نمی اندیشد.(تنبیه الخواطر، ج۱، ص ۱۰۶)

در آموزه های وحیانی اسلام در قرآن و روایات بارها به مومنان هشدار داده می شود تا مراقب منافقانی باشند که در میان ایشان به سبک ظاهری آنان زیست می کنند ولی تمام تلاش ایشان نابودی اسلام و سبک زیست اسلامی آنان است. از آن جایی که تشیخص منافق از مومن سخت است و حتی منافق کاتولیک تر از پاپ سخن می گوید و ظاهرسازی می کند، تنها راه شناخت ایشان توجه به مجموعه بیانات گفتاری آنان است؛ زیرا لحن گفتار آنان رسواگر ایشان است.(محمد، آیه ۳۰)

در روایات نیز می توان تاکید بر مطلب را بسیار دید. تنها از امیرمومنان علی(ع) روایات متعددی صادر شده که ایشان به این نکته جهت شناخت مومن از منافق توجه داده است.

امام علی علیه السلام در جایی می فرماید: عَلی لِسانِ المُؤمِنِ نُورٌ یَسطَعُ وَعلی لِسانِ المُنافِقِ شَیطانٌ یَنطِقُ؛ بر زبان مؤمن نوری (الهی) است و درخشان و برزبان منافق شیطانی است که سخن می گوید.(شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحدید، ج۲۰، ص۲۸۰، ح ۲۱۸)

آن حضرت هم چنین می فرماید: وَرَعُ المُنافِقِ لایَظهَرُ إلاّ عَلی لِسانِهِ؛ پرهیزکاری منافق جز در زبانش ظاهر نمی شود.(غررالحکم، ۱۰۱۳۰)

امام علی علیه السلام هم چنین روایت است که فرمود: عِلمُ المُنافِقِ فی لِسانِهِ وَعِلمُ المُؤمِنِ فی عَمَلِهِ؛ دانش منافق در زبان او و دانش مؤمن در کردار اوست.(غررالحکم، ح۶۲۸۸)

آن حضرت(ع) هم چنین فرموده است : اِنَّ لِسانَ المُؤمِنِ مِن وَراءِ قَلبِهِ وَ اِنَّ قَلبَ المُنافِقِ مِن وَراءِ لِسانِهِ، لاَنَّ المُؤمِنَ اِذا اَرادَ اَن یَتَکَلَّمَ بِکَلامٍ تَدَبَّرَهُ فی نَفسِهِ، فَاِن کانَ خَیرا اَبداهُ وَ اِن کانَ شَرّا واراهُ وَ اِنَّ المُنافِقَ یَتَکَلَّمُ بِما اَتی عَلی لِسانِهِ لا یَدری ماذا لَهُ وَ ماذا عَلَیهِ؛ زبان مؤمن، در پشت دل اوست و دل منافق، در پشت زبان او، زیرا مؤمن هرگاه بخواهد سخنی بگوید، ابتدا درباره آن می اندیشد، اگر خوب بود اظهارش می کند و اگر بد بود آن را پنهان می دارد. اما منافق هر چه به زبانش آید می گوید، بی آن که بداند چه سخنی به سود او و چه سخنی به زیان اوست. (نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶)

امام صادق علیه السلام به مساله نشانه ها توجه خاصی دارد و آن را رهایی برای شناسایی شخصیت انسانی می داند. آن حضرت (ع) در سخنی می فرماید: اِنَّ لاِهلِ الجَنَّهِ اَربَعَ عَلاماتٍ: وَجهٌ مُنبَسِطٌ وَ لِسانٌ لَطیفٌ وَ قَلبٌ رَحیمٌ وَ یَدٌ مُعطیَهٌ؛ بهشتی ها چهار نشانه دارند: روی گشاده، زبان نرم، دل مهربان و دستِ دهنده. (مجموعه ورام، ج ۲، ص ۹۱)

خیر و شر زبان

زبان به معنای گویش و گفتار، عاملی مهم در رشد و بالندگی انسان است. انسان ها همان گونه که سخن نیک می گویند خود را می سازند؛ زیرا زکات علم خویش را این گونه ادا می کنند و با ادای زکات زبان، رشد و بالندگی را برای خود رقم می زنند؛ زیرا خاصیت زکات این است که انسان را پاک کرده و موجب رشد و نمو او می شود؛ چنان که زکات مال این گونه عمل می کند و موجب افزایش و ازدیاد مال و پاک شدن آن است.

از آیات و روایات اسلامی به دست می آید که زبان کلید هر خیر و شری است. امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید : إِنَّ هذَا اللِّسانَ مِفتاحُ کُلِّ خَیرٍ وَشَرٍّ فَیَنبَغی لِلمُؤمِنِ أَن یَختِمَ عَلی لِسانِهِ کَما یَختِمُ عَلی ذَهَبِهِ وَفِضَّتِهِ؛ براستی که این زبان کلید همه خوبیها و بدیهاست پس سزاوار است که مؤمن بر زبان خود مهر زند، همان گونه که بر (کیسه) طلا و نقره خود مُهر می زند.(تحف العقول، ص ۲۹۸)

بنابراین مدیریت زبان مهم ترین وظیفه هر انسانی است. از ویژگی های زبان این است که به سادگی می توان با آن خیر و شر را برای خود رقم زد. گناهان زبانی مقدماتی نمی خواهد در حالی که گناهانی که توسط دیگر اعضای بدن انجام می گیرد و شخص مرتکب می شود نیازمند مقدمات و بسترسازی است. انسان به سادگی با دروغ و غیب و تهمت، گناهان بزرگ و کبیره ای را مرتکب می شود که هیچ مونه و هزینه ای ندارد و نیاز نیست تا کاری و یا مقدماتی را برای ارتکاب آن ها فراهم آورد.

امام علی علیه السلام زبان را درنده ای همانند می کنند که به سادگی نیش می زند. آن حضرت می فرماید :اَللِّسانُ سَبُعٌ إِن خُلِّیَ عَنهُ عَقَرَ؛ زبان، درنده ای است که اگر رها شود، گاز می گیرد.(نهج البلاغه، حکمت ۶۰)

از گناهان زبانی می توان به اذیت و آزار زبانی(ممتحنه ، آیه ۲)، افتراء و تهمت(نور، آیات ۱۵ و ۱۶)، تحریف دین و آموزه های وحیانی و بدعت گزاری از این طریق(آل عمران، آیه ۷۸؛ نساء، آیه ۴۶)، دروغ و افتراء به خدا(نحل، آیه ۶۲؛ فتح، آیه ۱۱)، دشنام و ناسزا(نساء، آیه ۴۶) و قذف و اتهام زنا به مردان و زنان (نور، آیات ۱۱ و ۱۵ و ۱۶ و ۲۳) اشاره کرد.

گناهان زبانی در زمره گناهان کبیره شمرده می شود که خداوند عذاب دوزخ را به این دسته از گناهکاران وعده داده و غضب و خشم خویش را این گونه به نمایش گذاشته است.

مدیریت زبان

بر هر انسانی است که مراقب زبان خود باشد؛ زیرا زبان به سادگی آدمی را از حالی به حالی دیگر منتقل می کند. از این روست که بزرگی و پستی را برای شخص به ارمغان می آورد. پس می بایست همواره هوشیار و بیدار بود تا این بهترین و بدترین عضو به انسان صدمه ای وارد نسازد.

زبان کلید بسیاری ازخیرات و گناهان است. امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید: اِنَّ هذَا اللِّسانَ مِفتاحُ کُلِّ خَیرٍ وَ شَرٍّ، فَیَنبَغی لِلمُؤمِنِ اَن یَختِمَ عَلی لِسانِهِ کَما یَختِمُ عَلی ذَهَبِهِ وَ فِضَّتِهِ؛ به راستی که این زبان کلید همه خوبی ها و بدی هاست پس شایسته است که مؤمن زبان خود را مُهر و موم کند، همان گونه که (صندوق) طلا و نقره خود را مُهر و موم می کند.( تحف العقول، ص ۲۹۸)

آن حضرت (ع) هم چنین می فرماید: لا یَسلَمُ أحَدٌ مِنَ الذُّنوبِ حَتَّی یَخزُنَ لِسانَهُ؛ هیچکس تا زبانش را نگه ندارد از گناهان در امان نیست.(بحارالانوار، ج۷۵، ص۱۷)

پس سرچشمه بسیاری ازکارهای خیر و عمل صالح و نیز گناهان کبیره و صغیره را می بایست در زبان آدمی جست. از این روست که امام حسین (ع) می فرماید: إِنَّ لِسانَ ابنَ آدَمَ یُشرِفُ کُلَّ یَومٍ عَلی جَوارِحِهِ فَیَقولُ: کَیفَ أَصبَحتُم؟ فَیَقولونَ: بِخَیرٍ إِن تَرَکتَنا! وَیَقولونَ: اَللّه اللّه فینا! وَیُناشِدونَهُ وَیَقولونَ: إِنَّما نُثابُ بِکَ وَنُعاقَبُ بِکَ؛ زبان آدمیزاد، هر روز به اعضای او نزدیک می شود و می گوید: چگونه اید؟ آنها می گویند: اگر تو ما را به خودمان واگذاری، خوب هستیم و می گویند: از خدا بترس و کاری به ما نداشته باش: و او را سوگند می دهند و می گویند: ما فقط به واسطه تو پاداش می یابیم و به واسطه تو، مجازات می شویم.(بحارالأنوار، ج۷۱، ص۲۷۸، ح۱۴)

رسول اکرم صلی الله علیه و آله با توجه به نقش حساس زبان در زندگی بشر و خوشبختی یا بدبختی انسان می فرماید: یُعَذِّبُ اللّه اللِّسانَ بِعَذابٍ لا یُعَذِّبُ بِهِ شَیئا مِنَ الجَوارِ حِ، فَیَقولُ: اَی رَبِّ، عَذَّبتَنی بِعَذابٍ لَم تُعَذِّب بِهِ شَیئا؟! فَیُقالُ لَهُ: خَرَجَت مِنکَ کَلِمَهٌ فَبَلَغَت مَشارِقَ الرضِ وَ مَغارِبَها، فَسُفِکَ بِها الدَّمُ الحَرامُ وَ انتُهِبَ بِها المالُ الحَرامُ وَ انتُهِکَ بِها الفَرجُ الحَرامُ؛ خداوند! زبان را عذابی دهد که هیچ یک از اعضای دیگر را چنان عذابی ندهد. زبان گوید: ای پروردگار! مرا عذابی دادی که هیچ چیز را چنان عذاب ندادی! در پاسخش گفته شود: سخنی از تو بیرون آمد و به شرق و غرب زمین رسید و به واسطه آن خونی بناحقّ ریخته شد و مالی به غارت رفت و ناموسی هتک شد.(کافی، ج۲، ص ۱۱۵، ح ۱۶)

بسیاری از آیات و روایات به انسان می آموزد که چگونه سخن بگوید و مراقب زبان خود باشد. به نظر اسلام، اگر کسی بتواند زبان خود را به درستی به کار گیرد می تواند از آن به کمالاتی برسد که از هیچ طریق دیگر کسب شدنی نیست؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر، آموزش دین و اخلاق و ادب و علم و بسیاری از امور تنها از طریق سخن گفتن و زبان تحقق یافتنی است. انسان با زبان است که می تواند دیگران به کارهای خیر توصیه و سفارش کند و از کارهای بد باز دارد و یا علوم ومعارف الهی را منتقل نماید. با این ابزار است که انسان می تواند از خسران و زیان ابدی رهایی یابد و خود و دیگران را به کمال هدایت نماید. البته نباید از این نکته غافل شد که بهترین شیوه دعوت دیگران به کاری انجام خود عمل است تا دیگران از طریق آموزش عملی، درس بگیرند و هدایت شوند. از این روست که در آیات و روایات دعوت عملی مقدم و ارزشمند دانسته شده است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: کونوا دُعاهً لِلنّاسِ بِغَیرِ اَلسِنَتِکُم، لِیَرَوا مِنکُم الوَرَعَ وَ الاجتِهادَ وَ الصَّلاهَ وَ الخَیرَ، فَاِنَّ ذلِکَ داعیَهٌ؛ مردم را به غیر از زبان خود، دعوت کنید، تا پرهیزکاری و کوشش در عبادت و نماز و خوبی را از شما ببینند، زیرا اینها خود دعوت کننده است.( کافی، ج ۲، ص ۷۸، ح ۱۴)

با این همه، اگر کسی در خود دید که از بهره گیری درست زبان ناتوان است، بهتر آن است که سکوت کند و سخن نگوید. کم گوید و گزیده چون در گرانبها گوید. رسول اکرم صلی الله علیه و آله در این باره سفارش کرده و می فرماید: مَن کانَ یُؤمِنُ بِاللّه وَالیَومِ الاخِرِ فَلیَقُل خَیرا أَو لِیَسکُت؛ هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید سخن خیر بگوید یا سکوت نماید.( نهج الفصاحه، ح ۲۹۱۵)

پس اگر توانایی آن را دارد که سخن خیر و نیک بگوید به آن اقدام کند وگرنه سکوت او تنها راه نجات و رهایی اوست. امام سجاد علیه السلام نیز می فرماید: حَقُّ اللِّسانِ إِکرامُهُ عَنِ الخَنی وَتَعویدُهُ الخَیرَ وَتَرکُ الفُضولِ الَّتی لافائِدَهَ لَها وَالبِرُّ بِالنّاسِ وَحُسنُ القَولِ فیهِم؛ حق زبان، دور داشتن آن از زشت گویی، عادت دادنش به خیر و خوبی، ترک گفتار بی فایده و نیکی به مردم و خوشگویی درباره آنان است.( بحارالأنوار، ج۷۱، ص۲۸۶، ح۴۱)

آن حضرت علیه السلام هم چنین می فرماید: المؤمنُ یَصمُتُ لِیَسلَمَ، ویَنطِقُ لِیَغنَمَ؛ مؤمن، خاموشی اختیار می کند تا سالم بماند و سخن می گوید تا سودی ببرد.(الکافی: ج ۲، ص ۲۳۱، ح ۳ ؛ میزان الحکمه: ج ۴، ص ۲۸۶۳)

امیرمومنان علی(ع) درباره مدیریت زبان و چرایی آن می فرماید: اِحبِس لِسانَکَ قَبلَ أَن یُطیلَ حَبسَکَ وَیُردیَ نَفسَکَ فَلا شَی ءَ أَولی بِطولِ سَجنٍ مِن لِسانٍ یَعدِلُ عَنِ الصَّوابِ وَیَتَسَرَّعُ إِلَی الجَوابِ؛ پیش از آن که زبانت تو را به زندان طولانی و هلاکت درافکند، او را زندانی کن، زیرا هیچ چیز به اندازه زبانی که از جاده صواب منحرف می شود و به جواب دادن می شتابد، سزاوار زندانی شدن دراز مدّت نیست. (غررالحکم، ج۲، ص۲۲۳، ح۲۴۳۷)

این که چگونه زبان را مدیریت کنیم؟ در آیات و روایات اسلامی بیان شده است. از جمله این که انسان می بایست همواره گفتار نیک داشته باشد و هرگز زشت گویی در پیشه خود نسازد. خداوند در آیه ۸۳ سوره بقره می فرماید: قُولُوا لِلنّاسِ حُسنا؛ با مردم به نیکی سخن گوید.

امام باقر علیه السلام در بیان حقیقت گفتار نیک می فرماید: فی قَولِهِ «قُولُوا لِلنّاسِ حُسنا» قال: قُولوا لِلنّاسِ أحسَنَ مَا تُحبّونَ أن یُقالَ لَکُم، فَاِنَّ اللّه عزَّوَجلَّ یُبغِضُ اللَّعّانَ السَّبّابَ الطَّعّانَ عَلیَ المُؤمِنین، اَلفاحِشَ المُتَفَّحِشَ السّائَلَ المُلحِفَ، وَ یُحِبُّ الحَیّی الحَلیمَ اَ لعفیفَ المُتعَفِّـفَ؛ درباره این گفته خداوند که «با مردم به زبان خوش سخن بگویید» فرمود: بهترین سخنی که دوست دارید مردم به شما بگویند، به آنها بگویید، چرا که خداوند، لعنت کننده، دشنام دهند، زخم زبان زن بر مؤمنان، زشت گفتار، بدزبان و گدای سمج را دشمن می دارد و با حیا و بردبار و عفیفِ پارسا را دوست دارد.(امالی صدوق، ص ۳۲۶)

امام علی علیه السلام نیز می فرماید : لا تَقُل ما لا تُحِبُّ أن یُقالَ لَکَ؛ آنچه دوست نداری درباره ات گفته شود، درباره دیگران مگوی. (بحارالأنوار، ج ۷۷، ص ۱۳۲)

امام حسن عسکری علیه السلام نیز در بیان تفسیر قوله تعالی «وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسنا» می فرماید: قالَ: قُولُوا لِلنّاسِ کُلِّهُم حُسنا مُؤمِنِهُم وَ مُخالِفِهُم، أمّا المؤمِنونَ فَیَبسُطُ لَهُم وَجهَهُ وَ أمّا المُخالِفونَ فَیُکَلِّمُهُم بِالمُداراهِ لاِجتِذابِهِم اِلیَ الیمانِ. فَاِنِ استَتَرَ مِن ذلِکَ بِکفِّ شُرورِهم عَن نَفسِهِ وَ عَن اِخوانِهِ المُؤمِنینَ؛ در تفسیر آیه «با مردم به زبان خوش سخن بگویید» فرمود: یعنی با همه مردم، چه مؤمن و چه مخالف، به زبان خوش سخن بگویید. مؤمن، به هم مذهبان، روی خوش نشان می دهد و با مخالفان، با مدارا سخن می گوید تا به ایمان، جذب شوند و حتّی اگر نشدند، با این رفتار، از بدی های آنان در حقّ خود و برادران مؤمنش، پیشگیری کرده است.( مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۲۶۱)

امام علی علیه السلام درباره آموزش و تادیب زبان و مدیریت آن می فرماید: عَوِّد لِسانَکَ لینَ الکَلامِ وَ بَذلَ السَّلامِ، یَکثُر مُحِبّوکَ وَ یَقِلَّ مُبغِضوکَ؛ زبان خود را به نرمگویی و سلام کردن عادت ده، تا دوستانت زیاد و دشمنانت کم شوند. (غررالحکم، ح ۶۲۳۱)

مومن کسی است که اهل تدبیر است و کارهایی که موجب پشیمانی باشد و نیازمند عذرخواهی و پوزش خواهی باشد انجام نمی دهد. پس سخنی نمی گوید که بعدا مجبور به عذر خواهی شود. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در بیان صفات مومن به این نکته توجه می دهد که کاری نکن تا پوزش بخواهی: إیّاکَ و ما یُعتَذَرُ مِنهُ؛ بپرهیز از کاری که موجب عذرخواهی می شود.(بحارالأنوار ج ۷۸ ص ۲۰۰ میزان الحکمه ج۵ ص۵۲۵ ح۹۴۸۰)

انسان مومن هم چنین در هنگام خشم سخن نمی گوید و تصمیمی نمی گیرد؛ چنان که در هنگام مقابله با انسان های بی خرد و جاهل جز به سلام و خیرخواهی سخنی بر زبان نمی راند و با سلامت از کنار زشت گویی جاهلان می گذرد.(فرقان، آیه ۶۳) از این روست که سلام را در همه حال به عنوان حالت گفتاری خویش حفظ می کند. آغاز و انجام سخن او سلام است و از دایره سلامت سخن و نیک گفتاری خارج نمی شود؛ زیرا می داند که همه برکات در سلام و سلامتی روح و روان است که از طریق زبان هویدا و به نمایش گذاشته می شود. پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:مَن دَفَعَ غَضَبَهُ دَفَعَ اللّه ُ عَنهُ عَذابَهُ وَ مَن حَفِظَ لِسانَهُ سَتَرَ اللّه ُ عَورَتَهُ؛ هر کس خشمش را برطرف سازد، خداوند کیفرش را از او بردارد و هر کس زبانش را نگه دارد، خداوند عیبش را بپوشاند.(امالی طوسی ، ص ۳۴۹، ح ۷۲۱)

به نظر اسلام هر انسانی اگر بخواهد از نعمت و برکت الهی بهره مند شود می بایست همواره بر زبانش سلام جاری باشد. پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در باره نقش سلام زبانی می فرماید: أفشِ السَّلامَ یَکثُرْ خَیرُ بَیتِکَ؛ سلام را رواج ده تا خیر و برکت خانه ات زیاد شود.(الخصال، ص ۱۸۱)

امام حسین علیه السلام نیز سفارش می کند که همواره زبان خود را کنترل و مدیریت کنید و چیزی نگویید که ارزش شما را بکاهد : لا تَقُولُوا باَلسِنَتِکُم ما یَنقُصُ عَن قَدرِکم؛ چیزی را بر زبان نیاورید که از ارزش شما بکاهد.( جلاءالعیون، ج۲، ص۲۰۵)

انسان های بیمار و خبیث با زبان خودشان رسوا می شوند و این گونه نیست که خباثت و یا بیمار دلی آنان آشکار و هویدا نشود. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید : إِذا أَرادَ اللّه بِعَبدٍ خِزیا أَجری فَضیحَتَهُ عَلی لِسانِهِ؛ هرگاه خداوند بخواهد بنده ای را رسوا کند، از طریق زبانش او را رسوا می کند.(بحارالأنوار، ج۷۸، ص ۲۲۸، ح۱۰۱)

امام صادق علیه السلام کسی که مردم از زبانش در اذیت و آزار هستند بدترین مردمان می شمارد و سفارش می کند که هرگز بدزبانی نکنید و تقوای زبان را داشته باشید: انَّ أبغَضَ خلقِ اللهِ عبدٌ أتقی الناسُ لسانَهُ؛ همانا نفرت انگیزترین مخلوق خدا بنده ای است که مردم از شرّ زبان او پرهیز می کنند.(جهاد النفس،ح۶۷۲)

آن چه بیان شد تنها گوشه ای از نقش زبان و اثار آن در زندگی دنیوی و اخروی و نیز مادی و معنوی بشر است. بی گمان نمی توان نقش زبان را در زندگی نادیده گرفت و به سادگی از کنار آن گذشت. بسیاری از مشکلات جامعه امروز ما به مساله زبان و عدم توجه به آموزش ادب و مهارت زبانی باز می گردد؛ زیرا دروغ و تهمت و افترا و مسایل دیگر زبانی گناهانی است که جامعه را آلوده کرده است و اجازه نمی دهد تا مسیر بالندگی ورشد خود را به درستی بپیماید.

خلیل منصوری