امام از حقشان چنین میگویند!
دیدگاه امام على (علیه السلام) را درباره جانشینى پیامبر و زمامدارى مسلمانان، مىتوان به سه بخش زیر تقسیم کرد:
۱. معرفى جانشین از جانب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)
از دیدگاه على علیه السلام، گزینش جانشین و خلیفه، سنت و روش پیامبران پیشین بوده است؛ چنانکه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نیز به آن عمل کرده و هرگز مردم را سرگردان رها نکرده است. وى مىفرماید: «رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) در میان شما مردم جانشینى برگزید؛ همچنان که تمام پیامبران گذشته براى امتهاى خود برگزیدند؛ زیرا آنها هرگز انسانها را سرگردان رها نکردند و بدون معرفى راهى روشن و گذاشتن نشانههایى استوار، از میان مردم نرفتند»[۱].
این بیان گهربار امیر مۆمنان علیه السلام، مبین این واقعیت است که انتخاب جانشین، سنت و شیوه پیامبران گذشته بوده است و آنان با تعیین راه روشن و نشانههاى استوار، مردم را به حال خود وانگذاشتهاند. بر همین مبنا، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز جانشینان خویش را برگزیده است.
۲. ویژگىهاى جانشینان پیامبر (صلی الله علیه و آله سلم)
امام على علیه السلام، شرایط و ویژگىهاى بسیارى را براى خلیفه مسلمانان و جانشین پیامبر برمىشمرد که مهمترین آنها عبارتند از:
الف) توانایى اداره جامعه و آگاهى از فرمانها و احکام الهى؛ امیرمۆمنان على علیه السلام در این خصوص مىفرماید: «اى مردم! سزاوار به خلافت، کسى است که بدان تواناتر باشد و در آگاهى از فرمان خدا، داناتر؛ تا اگر آشوبگرى به فتنه انگیزى برخیزد، به حق بازگردانده شود و اگر سر باز زند، با او مبارزه شود»[۲].
ب) صداقت با مردم و آخرت نگرى؛ آن حضرت درباره این ویژگى مىفرماید:
«پس باید امام و راهنماى مردم، به مردم راست بگوید و راه خرد پوید و از فرزندان آخرت باشد و به یقین بداند که از آن جا آمده و به آنجا خواهد رفت»[۳].
ج) برخوردارى از سجایاى اخلاقى و منشهاى نیکو؛ امام على علیه السلام خصلتهایى چون بخیل نبودن، دانایى و عدالت را براى خلیفه مسلمانان، ضرورى و لازم مىداند. آن حضرت مىفرماید:
«و همانا دانستید که سزاوار نیست بخیل بر ناموس و جان مردم و بر غنیمتها و احکام مسلمانان، ولایت یابد و امامت آنان را عهدهدار شود تا در مالهاى آنها حریص گردد و نادان نیز لیاقت رهبرى ندارد؛ چون با نادانى خود، مسلمانان را به گمراهى مىکشاند. ستمکار نیز نمىتواند زمامدار باشد؛ چون با ستم خویش، حق مردم را غصب مىکند. و در تقسیم اموال، عدالت را رعایت نمىکند؛ زیرا گروهى را از حق خود محروم مىسازد. و نه آن که رشوهگیر است؛ زیرا او نیز حقوق مردم را پایمال مىکند و نه آن که سنت پیامبر را ضایع مىکند؛ زیرا که امت اسلامى را به هلاکت مىکشاند»[۴].
۳. جانشینان واقعی پیامبر
پس از بیان ضرورت گزینش جانشین از ناحیه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله سلم) و اوصافى که باید خلیفه از آن برخوردار باشد، مىتوان جمع این دو ویژگى را در گروهى خاص که همانا اهلبیت پیامبر علیه السلام مىباشند، مشاهده کرد و به امامت و جانشینى آنان، یقین کرد.
امام على علیه السلام این واقعیت را با عبارات گوناگون بیان فرمود.
وى مىفرماید:
«مردم! به کجا مىروید و کى باز مىگردید؟ علامتهاى حق برپاست و نشانههاى آن هویداست؛ گمراهى تا کجا؟ سرگشتگى تا کجا و چرا؟ خاندان پیامبرتان میان شما هستند که زمامداران حق و یقینند و پیشوایان دینند و با ذکر جمیل و گفتار راست، قرینند؛ پس حرمت آنان را همچون قرآن، نیک بدارید و چون تشنگانى که به آبشخور روند، روى به آنان آرید»[۵].
امام علیه السلام، در جاى دیگر مىفرماید:
«خاندان پیامبر، مایه حیات دانش و نابود کننده نادانىاند. بردبارىشان، شما را از دانش آنها خبر مىدهد و ظاهرشان، از صفاى باطنشان و سکوتشان، از حکمتهاى گفتارشان. هرگز با حق مخالفت نکردند و در آن اختلاف ننمودند. آنان ستونهاى دینند و پناهگاه مردم. به وسیله آنان، حق، به جایگاه خود باز مىگردد و باطل، از جاى خود رانده و از بن کنده مىشود. [آنان] دین را چنان که باید، دانستند و فرا گرفتند و به کار بستند»[۶].
با توجه به آن چه گفته شد، از دیدگاه امام على علیه السلام، جانشینان پیامبر، برگزیده خداوند، به واسطه پیامبر هستند و این اقدام پیامبر، سنتى رایج در میان انبیا بوده است. ایشان، اهل بیت پیامبرند و به صفات و خصایص والایى، بر مردم برترى یافتهاند؛ چنان که حاکم اسلامى باید ویژگىهاى خاصى داشته باشد.
بارى، این منصب، هر کسى را نشاید و آن، کسى را سزاست که بر انجام آن، تواناست و در راستى و عدالت و بىرغبتى به دنیا، پابرجاست[۷].
پی نوشت:
[۱]. نهج البلاغه، خطبه ۱.
[۲]. همان، خطبه ۱۷۳.
[۳]. همان، خطبه ۱۵۴.
[۴]. همان، خطبه ۱۳۱.
[۵]. همان، خطبه ۸۷.
[۶]. همان، خطبه ۲۳۹.
[۷]. ر. ک: رجبى و موسوى کاشمرى، روابط امام على و خلفا، ص ۸۳- ۱۴۱.
