دعوت به شناخت

فیلسوف عارف در سیره فکری خویش بر این است که حقیقت اشیاء را آنچنان که هست ادراک نماید و هستی را با دیده عقلی بنگرد. فیلسوف حقیقی می کوشد با ریاضات و مجاهدات روحانی اضافه اشراقی و تفضلات حضرت احدیت را از ورای مراتب و تعینات دریافت کرده، کنه هستی را با حقیقت نوریه (اشراقی) و دیده دل به تماشا بنشیند.

از این رو عبادت به درگاه معبود حقیقی و ازلی یکی از ارکان توجه فلاسفه عارف مسلک اسلامی در قرون متمادی بوده است تا بتوانند با دیدی فلسفی ـ عرفانی به حقیقت نماز و دیگر ارکان عبادت شرعی نگریسته، باطن مورد نظر شارع مقدس را فهم نمایند.

ابن سینا از برجسته ترین ایشان است که رساله « اسرار الصلاه» را تدوین نموده و برای نسل های بعد از خود میراث فکری والایی بر جای نهاده است. این حکیم عالیقدر ایرانی بنابر مشرب فلسفی ـ عرفانی معتقد است که کلمه «یعبدون» در قرآن را به یقین توان به «یعرفون» تعریف و معنی نمود، چه عبادت و بندگی بدون شناخت (چه اجمالی و چه تفصیلی) میسر نخواهد بود.

از دیدگاه ابن سینا چون ظاهر انسان مرکب از اعضا و جوارح و به بیان دیگر از ماده و صورت است و ماده نیز از عناصر اربعه تشکیل شده، از این رو شارع مقدس در تشریع نماز، آن را مرکب از قیام و رکوع و سجود قرار داده تا ظاهر نماز مطابق با ظاهر انسان باشد.

از سوی دیگر انسان حامل نفس ناطقه ای است که برتر از نفوس نباتی و حیوانی است و محل خطاب خداوند در قرآن کریم، از این رو باید نماز حقیقی با نفس ناطقه انسانی گزارده شود زیرا اعمال نفس ناطقه انسانی نیکوترین افعال است، چون او شریف ترین ارواح است و از کارهای این نفس ناطقه تدبر در آفرینش الهی و تامل و تفکر در شگفتی های نامتناهی است. این ارواح و افعال چون رو به عالم اعلی دارند میلی به عالم پایین ندارند زیرا منزل و جایگاه پایین را دوست ندارند. چون نفس ناطقه از جانب بالا و مجردات عالیه و جواهرات عقلیه و اولیه است و خوردن و آشامیدن و… در شأن او نیست بلکه کار او انتظار کشف حقایق و رویت آن حقایق با حدس تام و ذهن پاک برای درک معانی دقیق است.»۱

پس نمازی که مد نظر فیلسوف عارف است در عین پایبندی تام به شرع و انجام اوامر شرعی توجه به حقیقت الحقایق با قوت نفس ناطقه است تا بتواند کمال بندگی و عبودیت را بجای آورده باشد؛ و اینجا مفهوم نماز حقیقی آشکار می گردد که در آن«مشاهده حق تعالی با قلب صاف و نفس مجردی است که از هرگونه آرزو پاک است.»۲

سیدحیدر آملی نیز در «اسرارالشریعه» بیانی به همین مضمون درباره حقیقت نماز و حضور قلبی راستین در عبادات ارائه می دهد، آملی معتقد است همه موجودات در عالم در سیر و سلوک اند و همه ایشان در این سیر طالب کمال حقیقی خویش اند بر حسب قابلیت و استعدادشان [این امر یعنی هر موجودی به کمال حقیقی خویش که بالاترین مقام برای استعداد باطنی وی است می نگرد، به بیان دیگر تمام مخلوقات به انسان که اشرف مخلوقات است می نگرند تا به کمال وی برسند و انسان نیز باید به کمال حقیقی خویش بنگرد و سعی بلیغ نماید تا به آن درجه از کمال برسد، گرچه کمال او را غایت نیست چون مطلوبش را نهایت نیست].

از این رو سجده و ذکر و تسبیح در شرع به مفهوم عبودیت و شناخت(معرفت) است. بنابراین در حقیقت امر «روح انسان و اعضای بدنی وی و قوای او تماماً ساجد برای او[خداوند] و منقاد امر او و مطیع احکام اویند و این است نماز حقیقی و سجده، تسبیح و ذکر معنوی.»۳

قاضی سعید قمی از شاگردان برجسته ملارجبعلی تبریزی از مدرسان پرآوازه مکتب اصفهان در دوران شاه عباس دوم است. این فیلسوف و عارف شیعی در «اسرار عبادت و حقیقت نماز» می نویسد: «نماز عارفان پرواز روح در فضای سرمدی و صفای جاودانگی است و حرکات آن گریز به جهان شادمانی و جستاری در این وادی است، استقبالشان به کعبه، استقبال به حال و هوای توحید، نفی حیثیات، جهات و پراکندگی عالم کثرت و نیت هایشان تمرکز دل ها در مشاهدات غیب ها و افتتاح نمازشان به تقوا و پرهیز و گریز از ماسوی الله و قرائت نمازشان نغمه های روح در قفس جسم… و سلام نمازشان برون رفت از تنگنای رسوم و مراسم غیر خدایی و دخول در انبساط و شادمانی است.»۴

توجه به این مضامین مشهود می دارد که فلسفه نماز از دیدگاه یک فیلسوف عارف توجه باطنی و حقیقی به خالق هستی است و تنها اکتفا به انجام صورت ظاهری نماز و عبادت(به منظور رفع تکلیف و بدون توجه قلبی) راه به جایی نمی برد و مستور باطنی را برای شخص معلوم نمی کند(منظور اشراقات معنوی است که باعث آشکار شدن مفاهیم تازه از بواطن غیبی می گردد.) بلکه نماز حقیقی که با التزام به قوانین شرعی صورت می گیرد آن است که با نفس ناطقه و به عبارت دیگر با روح انسانی به ملأ اعلی خداوندی و ساحت پاک جانان التجا شود تا بلکه طرف توجه قرار گیرد و به مقامی که وعده گاه حضرت اوست نایل گردد.

امیر هاشم پور

پا نوشت ها:

۱ و ۲ ـ فراسوی نیایش (ترجمه اسرار الصلاه ابن سینا)، محمد ملکی، انتشارات علمی و فرهنگی،۱۳۸۷

۳ ـ اسرار الشریعه، سیدحیدر آملی، با مقدمه و تعلیقات سیدمحسن موسوی تبریزی، انتشارات نور علی نور،۱۳۸۲

۴ ـ اسرار عبادت و حقیقت نماز، قاضی سعید قمی، ترجمه و توضیحات دکتر علی زمانی قمشه ای، انتشارات آیت اشراق، ۱۳۸۷