بررسى روشهاى تربیتى از نگاه قرآن

قرآن کریم روشهاى تربیتى خاصى را براى تعلیم و تربیت مسلمانان ارائه کرده است که نویسنده مقاله کوشیده است با نگاهى اجمالى و گذرا آنها را مورد بررسى قرار دهد.

اینک مطلب را با هم از نظر مى گذرانیم.

معنى تربیت

تربیت به معناى پرورش دادن و به فعلیت رساندن استعدادهاى درونى انسان یکى از وظایف و اهداف پیامبران است. به نظر مى رسد که اگر براى پیامبران اهداف و وظایف ابتدایى، میانى و غایى برشماریم پرورش و تربیت انسان ها براساس آموزه هاى قرآنى از اهداف غایى و نهایى آنان شمرده مى شود. هر چند که از نظر واژه شناختى میان تربیت و ربوبیت تفاوتى است و ریشه واژه نخست ربو به معناى فزونى و نمو و رشد (لسان العرب ج۵ ص ۱۲۶ و مفردات راغب ص ۳۴۰) و ریشه ربوبیت واژه ربب به معناى پرورش است، ولى با این حال برخى بر این باورند که اصل ربو و تربیت از مضاعف ربب بوده است؛ از این رو راغب اصفهانى در تعریف واژه رب مى نویسد: رب در اصل به معناى تربیت است که به معناى ایجاد چیزى به صورت تدریجى تا رسیدن آن به حد کمال و نهایى مى باشد. (مفردات ص ۳۳۶)

بر این اساس است که استاد شهید مرتضى مطهرى در کتاب تعلیم و تربیت در اسلام مى نویسد:

بر این اساس تربیت به معناى پرورش دادن و استعدادهاى درونى، بالقوه را به فعلیت رساندن است. (تعلیم و تربیت در اسلام؛ استاد شهید مطهرى ص ۵۷)

شخصى که در مقام تربیت و یا ربوبیت قرار مى گیرد مى کوشد تا با نوعى تصرف در چیزى یا کسى آن را به کمال لایق آن چیز برساند و قوا و نیروهاى نهفته در وى را آزاد و شکوفا نماید و به نمو و رشد کامل برساند. بنابراین خداوند را از آن رو که خالق و آفریدگار است مقامى است و از آن رو که اشخاص و یا اشیا را به گونه اى تربیت و پرورش مى دهد تا به مقام لایق و شایسته ایشان برسند در مقام پروردگارى و ربوبیت نشسته است.

برپایه این تفسیر و تبیین معناشناختى از دو واژه ربوبیت و تربیت مى توان گفت که هر کسى که اقدام به پرورش دیگرى نماید در حکم پروردگارى است و مى بایست از وى به عنوان پروردگار و ربوبیت طولى سخن و تشکر کرد. بر این اساس است که مربیان پرورشى و تربیتى کودکان و یا هر کس دیگرى در مقام بلند و والایى نشسته اند و از مقام ربوبیت طولى بهره مند مى شوند؛ به ویژه اگر این افراد بتوانند با بهره گیرى از قدرت ربوبى و پروردگارى خویش استعدادها و ظرفیت هاى نهفته در دیگرى را بارور و شکوفا نمایند و به کمال شایسته آن برسانند.

اهمیت تربیت

در ارزش و اهمیت نقش تربیت و پرورش همین بس که خداوند در آیات بسیارى خود را رب و پروردگار موجودات دانسته و پس از مقام الوهیت به ربوبیت و پروردگارى خویش بر جهانیان اشاره مى کند. در آیه ۱۲۹ و ۱۵۱ سوره بقره مقام تربیت و رشد انسان ها را به عنوان وظیفه پیامبران و هدف بلند ایشان مى شمارد و تزکیه به معناى رهاسازى شخص از عناصر بازدارنده براى دست یابى به مواد و منابع نمو و رشد را از اصول دعوت و وظیفه یکایک پیامبران برمى شمارد.

در آیه ۱۶۴سوره آل عمران و نیز آیه ۲ سوره جمعه هدف از آموزه هاى وحیانى و ارسال کتاب و پیامبران را تعلیم و تربیت و تزکیه انسان ها مى داند.

در این مسیر است که حضرت موسى(ع) براى یافتن استعدادها، ظرفیت ها و توانمندى هاى سرشته در نهاد خویش و شکوفایى آن به سراغ پروردگار و معلمى مى رود که بتواند آن چه در ذات اوست به تعلیم رشدى خویش آشکار و بارور سازد. وى با آن که خود از پیامبران اولوالعزم و داراى اراده استوار و قوى است که یکى از شرایع سه گانه جهانى را به نام خود ثبت کرده است؛ با این همه از هیچ تلاش و کوششى براى شناخت استعدادها و ظرفیت هاى خود دست برنداشته و مى کوشد تا با بهره گیرى از استادى دانا و توانا آن را بشناسد و شکوفا سازد.

نقش استاد

در آیه ۶۶ سوره کهف به نقش مهم و اساسى معلم براى شناخت استعدادها و ظرفیت ها و آشکارسازى آن اشاره مى کند. در این تفسیر معلم انسانى نیست که دانش هاى اکتسابى را به شخص مى آموزد و تنها در مقام انتقال مفاهیم و کلمات است؛ بلکه معلم در تفسیر قرآنى و تحلیل آن، شخصى است که با بهره گیرى از معارف و آموزه هاى خاص راه سیر و سلوک را پیموده و توانسته است به دانش دست یابد که قابلیت هاى اشخاص را شناسایى کرده و به شخص یارى مى رساند که آن را به فعلیت رساند و در مسیر تکاملى خود را به کمال لایق و شایسته برساند.

این گونه است که معلم خود شخصى کامل و به مقصد رسیده است و مى تواند با تصرف در دیگرى او را به کمال برساند و یا استعدادهاى وى را به او بشناساند و به او کمک کند تا قواى خویش را به فعلیت رساند. البته یافتن چنین استادى سخت و یا ناشدنى است و حضرت موسى(ع) با آن همه علوم و دانش هاى وحیانى و غیبى نیز تنها با یارى خداوند توانست به چنین استاد کامل و مکملى برسد و از او یارى بجوید.

هر شخصى در هر سنى که باشد مى بایست خواهان چنین استادى باشد تا بدان برسد. چنین استادانى هرچند که دشواریاب و نایاب هستند ولى هرگز انسان بخواهد به حکم توکل و عنایت الهى بدان خواهد رسید و خود ایشان دست او را خواهند گرفت. شرط نخست آن است که بخواهد و به دانش خویش مغرور نشود؛ زیرا هر شخصى در هر درجه اى از فعلیت باشد نمى تواند مدعى کمال باشد؛ زیرا هنگامى که کمال مطلق یعنى خداوند را معیار و مقصد قرار دهد در هر مرحله اى اگر باشد در راه است و از مقصد نهایى بى نهایت فاصله دارد. از این روست که انسان کاملى چون پیامبر(ص) که در قاب قوسین او ادنى (نجم) قرار دارد نیازمند صلوات خداوند و فرشتگان و مؤمنان است تا درجات کمالى خویش را طى کند.

اگر چنین معلمى که بتواند تربیت و ربوبیت رشدى انسان را به دست گیرد سخت و دشواریاب و یا نایاب باشد ولى مى توان کسانى را یافت که دست بر آتش دارند و از توانایى خاص در برخى از علوم برخوردار مى باشند و در امرى به مقام معلمى رسیدن باشند و در آن زمینه الگو و نمونه باشند. در قرآن تنها پیامبر(ص) به عنوان انسان کامل و مکمل یاد شده است که مى تواند چنین استادى را در همه زمینه ها به عهده گیرد و به تربیت و پرورش آفریده ها بپردازد و آنان را به کمال برساند؛ از این رو از مؤمنان خواسته شده است تا از پیامبر(ص) بخواهند که در حق ایشان استغفار کند که استغفار وى همانند دیگر استغفارها نیست. او انسان کاملى است که هنوز نیز مى تواند در کائنات تصرف کند هرچند که از دنیا بیرون رفته است. چگونه او نمى تواند تصرف کند که بوى پیراهن یوسفى تصرفى مى کند و یا شهیدان زنده اند و حتى در حق مشرکان در جنگ بدر است که پیامبر(ص) آنان را آگاه تر مى شمارد و با آنان به سخن مى پردازد. اگر چنین است مى تواند از مقام ربوبیت طولى پیامبر(ص) به عنوان اسوه کامل بهره برد و از مقام او مدد و یارى گرفت و او را معلم خود دانست و قرار داد.

معلم هرکسى باشد مى بایست در موردى که به وى رجوع مى شود کامل و الگو باشد. البته هر کسى نمى تواند در همان مورد خود کامل مطلق باشد ولى کامل نسبى نیز مفید و مؤثر است. چنین شخصى مى تواند با تصرف در شاگرد او را پرورش دهد و افزون بر معرفى توانایى ها و استعدادهایش او را یارى رساند که به فعلیت رساند.

استاد حسن زاده آملى بارها در سر درس مى فرمود که حضور در کلاس درس را اصل قراردهید و تا مى توانید در کلاس حاضر شوید؛ زیرا براى استاد توانایى است که از آن به توانایى تصرف یاد مى کرد. شخصى که در درس حاضر مى شود تحت تصرف استاد و انرژى اى است که از او ساطع مى شود. از این رو بود که آن استاد کامل همواره شاگردان را از ملانوارى شدن باز مى داشت و مى گفت که نوار و فیلم مى تواند براى یادگیرى مفاهیم و کلمات تعلیمى مفید باشد ولى نمى تواند در جان شاگرد نفوذ کند و در او تصرف نماید.

معلم و مربى مى بایست در تعلیم خویش عناصر رشدى را مدنظر قراردهد. تعلیم رشدى به این است که استعدادها و ظرفیت هاى شخص را شناسایى و معرفى کند و در کارگاه هاى علمى و عملى و پودمانى آنان را به کمال رساند و در ذات شخص تحقق دهد و یا یارى رساند که شخص آن ها را بشناسد و در خود پرورش دهد و به شکوفایى رساند. حضرت خضر(ع) آن عالم ربانى که دانش رشدى داشت این گونه در مقام معلم قرارگرفت و شاگرد خویش را به توانایى هایش آگاه کرد. البته خضر(ع) به موسى(ع) این مسئله را آموزش مى دهد که هر کسى با توجه به شرایط و مقتضیاتى که از راه ارث و یا عوامل محیطى و دیگر عناصر تأثیرگذار در او پدید آمده است ممکن است از دست یابى به برخى از مقامات و علوم حضورى و شهودى ناتوان باشد ولى این زمانى است که خود را بیازماید و پیش از آن نمى بایست خود را از کار به کنار کشد.

به هر حال معلم رشدى معلمان تعلیم و تزکیه هستند که استعدادهاى شاگرد خویش را شناسایى و معرفى کرده و با تصرف و یارى به او مى کوشند تا شخص استعدادهاى خود را به فعلیت رساند.

قرآن در آیه۶ سوره تحریم با اشاره به اهمیت تربیت یکى از بایسته هاى مؤمنان را تربیت دینى آنان برمى شمارد و در آیه۱۲۹ سوره بقره تربیت و پرورش نفوس انسان ها و ذات ایشان را از اهداف بعثت پیامبران و مأموریت خاص آن مى داند.

بررسى روش هاى تربیتى

اکنون پس از بیان ارزش و اهمیت تعلیم و تربیت و مقام تعلیم رشدى و پرورش استعدادها به روش ها و شیوه هاى درست آموزش و پرورش از دیدگاه قرآن مى پردازیم و از آن جایى که در یک نوشتار کوتاه نمى توان به همه آن ها پرداخت به ذکر شمارى محدود از آن ها که به نظر مهم تر است پرداخته خواهد شد.

آسان گیرى

از مهم ترین روش هاى آموزش در هر چیزى آسان گیرى است. آسان گیرى از آن رو لازم و ضرورى است که سخت گرفتن موجب دور شدن فرد مى شود. در گذشته استادى بود که هنوز کلامى را نگفته بر دشوارى و سختى دست یابى به فضیلتى و یا رهایى از رذیلتى توجه مى داده است و بلکه بر آن تأکید مى ورزید. این گونه از آموزش و پرورش موجب دورى افراد و اشخاص مى شد.

انسان به صورت طبیعى از آسان شروع مى کند و کم کم پس از گذشت زمانى به سختى ها گرایش مى یابد و آن را انجام مى دهد.

برخى از پرورش دهندگان عادت کرده اند که کلام خویش را با معناى خاصى از تقوا آغاز کنند و انذار و ترساندن را اصل درکلام خویش قرار دهند. اگر به شیوه هاى آموزشى و پرورشى قرآن توجه شود دیده مى شود که قرآن کلام خویش را با بشارت و سخنان نرم و تشویق و ترغیب شروع مى کند. با آن که مخاطبان قرآن در آغاز مشرکان معاند و مخالفان کینه توزى بود کلام را با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز مى کند و حتى قرآن را هدایت مشرکانى مى داند که اهل تقوا هستند. در آیات نخست سوره بقره از مشرکان به عنوان متقین یاد کرده و مى گوید که قرآن براى این دسته از مشرکان وارد شده است. متقى کسى است که پروا از پـلشتى و زشتى ها عقلایى دارد و مثلا پیمان شکن نیست و یا دروغ نمى گوید و رفتارى نابهنجار و خلاف عرف و عقل و عقلا انجام نمى دهد.

لطیف سخن گفتن

قرآن با یاد کرد آنان به متقین مى کوشد تا جنبه هاى مثبت آنان را یادآور شود و با آن که عناصر منفى در آنان بسیار است ولى آنان را به عناصر مثبت و فضایل اخلاقى مى ستاید که دارا مى باشند. آن گاه مى گوید چنین مشرکان متقى همان مخاطب کتاب خداوند هستند که مى توانند از آن براى هدایت خویش بهره گیرند و بعدا مومنون به غیب شوند و بعدا به انفاق روى آورند و یا امور دیگرى را انجام دهند. درحقیقت اینان فعلا مشرکانى متقى هستند ولى بعدا مومنان واقعى مى شوند. و همین افراد مخاطبان واقعى قرآن هستند.

در این آیات نخست مساله تشویق و ترغیب را درنظرگرفته است و دیگر آن که با کارهاى آسان شروع کرده است و آنان را به ایمان کلى فرا مى خواند که کم کم پس از ایمان به غیب به سوى انفاق و نماز و زکارت و امور دیگر رو مى آورند.

معرفى الگوهاى برتر

از دیگر روش هایى که قرآن در تربیت و پرورش استفاده مى کند معرفى الگوهاى برتر در هر زمینه است قرآن در هنگام نقل زندگى پیامبران تنها به اوج هاى زندگى آنان اشاره مى کند. از هزاران پیامبر تنها شمارى معدود را معرفى مى کند که بهترین و قابل ارایه ترین افراد به همه جوامع بشرى است و دیگر از میان آن همه لحظات زندگى ایشان تنها به اوج هاى زندگى آنان اشاره مى کند که قابل پیروى باشند.

قرآن همواره به مساله الگودهى و الگوپردازى توجه داشته است. الگوپردازى یعنى این که معلم خود به تنهایى نمى تواند در همه زمینه ها الگو باشد، ولى مى تواند الگوهایى را به صورت نظرى معرفى کند. آیات قرآنى سرشار از الگوهاى عینى و یا ذهنى است. به این معنا که گاه رفتارى را مطرح مى کند و و یا این که اشخاص و رفتارهاى آنان را تحلیل مى کند و نشان مى دهد که درهر مساله اى چگونه عمل و رفتارى مى تواند کامل ترین رفتار باشد. (آل عمران آیه ۱۴۶و ۱۴۷)

معرفى نمونه هاى ناپسند

از دیگر روش هاى قرآنى الگو زدایى است به این معنا که با معرفى الگوهاى ناپسند مى کوشد تا مردمان را از آن پرهیز دهد و آثار مخرب رفتار را بنمایاند. (نحل آیه ۱۱۲و نیز یس آیات ۱۳و ۱۹)

استمرار رهنمودها و تکرار آن (قصص آیه ۵۱) و اعتدال در برنامه هاى تربیتى (اسراء آیه ۲۹ و ۳۸ و نیز فرقان آیه ۶۷ و لقمان آیه ۱۷ و ۱۹) و بشارت و نوید و تشویق (آل عمران آیه ۱۹۴) و بیان تدریجى (فرقان آیه ۳۲) برخى از روش هاى تربیتى قرآن است که دراین مجال از آن ها یاد شده است. مجموعه این رو ش ها را مى توان ۳۰مورد شناسایى کرد که در برخى از کتاب ها بدان اشاره شده است.