نگاه پویا و پرسشگر به هستی و طبیعت، تلنگری است تا حقیقت جاودان را دریابیم؛ جهان آفرینش و نقش های بدیع و طرحهای زیبا و دل انگیز آن، کتاب فوق العاده بزرگی است که هر کلمه اش، دلیلی روشن بر وجود آفریدگار جهان است؛ جهان هستی بهترین و زیباترین کلاس خداشناسی و زبان گویای علم و قدرت و تدبیر الهی است.
در این نوشتار قصد آن داریم با بیان گوشه ای از عظمت خلقت و تدبیر و قدرت الهی بهترین و زیباترین کلاس خداشناسی را دایر کنیم.
تفکر در نظام آفرینش
آیات متعددی از قرآن کریم از انسانها دعوت کرده تا به تفکر و بررسی در نظام هستی بپردازند در این کتاب الهی، حدود ۷۵۰ آیه در زمینه خداشناسی از راه توجه به پدیده های طبیعی به چشم می خورد؛ در این آیات خداوند متعال از پدیده های طبیعی به عنوان آیه و نشانه های الهی یاد می کند و هدف قرآن از دعوت به تفکر در هستی، رساندن بشر به حقیقتی بزرگ است.
بلال موذن پیامبر می گوید:
«شبی که آیات ۱۹۰ تا ۱۹۵ سوره آل عمران بر پیامبر گرامی اسلام (ص) نازل شد،ایشان تا سپیده دم به مناجات ایستاده بود و می گریست یادم می آید که سحرگاه وقتی برای نماز صبح به خدمت آن حضرت رفتم، چشمان اشک آلود ایشان را دیدم و تعجب کردم سپس به ایشان عرض کردم: یا رسول الله چرا گریه می کنی درحالی که مشمول عنایات خداوند هستی؟
حضرت در جواب من فرمود: «در شبی که گذشت، خداوند آیات تکان دهنده ای را بر من نازل کرد ای بلال، وای به حال کسی که این آیات را بخواند و در آنها اندیشه نکند.
سپس رسول گرامی اسلام حضرت محمد (ص) با صدای دلنشین خود این آیات را قرائت فرمود:
«مسلما در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز، نشانه های (روشنی) برای صاحبان خرد و عقل است، همانها که خدا را در حال ایستادن و نشستن و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند و می گویند بار الها این را بیهوده نیافریده ای، تو پاک و منزهی، ما را از عذاب آتش نگه دار.»
هرچه آگاهی انسان، به رموز هستی بیشتر شود، به همان نسبت معرفت او به آفریدگار جهان کاملتر خواهد شد. لذا در ادامه به برخی از جلوه های آفرینش که به ما درس خداشناسی می دهد، اشاره می کنیم:
شگفتی های آسمان
بشر با استفاده از تجهیزات نجومی تاکنون کهکشانهای بسیاری را در پهنای آسمان یافته است که هرکدام مشتمل بر میلیونها ستاره اند برای بیان عظمت این کهکشانها باید گفت خورشید به همراه ۹ سیاره ای که به دور آن در گردشند، منظومه شمسی را تشکیل می دهند و این منظومه تنها بخش کوچکی از کهکشان راه شیری است کهکشان راه شیری با حدود یکصد و پنجاه میلیارد ستاره، یکی از میلیونها کهکشانی است که در آسمانها وجود دارند.
آسمان شگفت انگیزی که بر فراز ما برافراشته شده است و شبها هزاران ستاره در آن می درخشند، دل انسان را متوجه آفریدگار جهان می کند؛ اگر بدانیم که برخی از ستارگان، همین نقطه های کوچک نورانی در آسمان میلیونها مرتبه از زمین بزرگتر هستند، بیشتر به عظمت خداوند پی می بریم.
ماه و خورشید
حضرت علی (ع) در کتاب نهج البلاغه در مورد آفرینش خورشید و ماه می فرماید:
« (خداوند) آسمان را با ستارگان زینت داد و در آنها چراغ نورافشان خورشید و ماه درخشان را به جریان انداخت و خورشید را که روشنایی دهنده است ، علامت روز قرار داد و ماه را نشانه شب. پس آنها را در راههایی که مسیرشان است، روانه ساخت و حرکتشان را در راههایی که باید سیر کنند، تعیین نمود.»
در سوره شمس به این دو پدیده عظیم خلقت، سوگند یاد شده است؛ در این سوره می خوانیم: « سوگند به خورشید و تابش آن و قسم به ماه که از پس خورشید روان است.»
و در سوره یس آیات ۳۸ و ۳۹ می خوانیم:
« و خورشید نیز برای آنها آیتی است که پیوسته به سوی قرارگاهش در حرکت است این تقدیر خداوند دانا و قادر است و برای ماه منزلگاههایی قرار دادیم (و هنگامی که این منازل را طی کرد) سرانجام به صورت شاخه کهنه (قوسی شکل و زرد رنگ) خرما درمی آید.»
ماه و خورشید همه مسخر فرمان خداوند و خدمتگزار انسان و موجودات زنده هستند؛ نور می تابانند؛ جهان را روشن می کنند؛ بستر موجودات را گرم و آنها را پرورش می دهند و خلاصه منشاء بسیاری از برکات و نعمتها هستند آنها تا زمانی مشخص و در مسیری معین حرکت می کنند اما این حرکت و گردش بیهوده و بدون هدف نیست، تا انسان با تدبر و تفکر در هستی، قدرت لایزال و حکمت بی پایان آفریدگار را به روشنی درک کند و پیشانی بندگی بر آستان او نهد.
زیبایی و ظرافت طبیعت
زیبائیها و ظرافتهایی که در آفرینش به کار رفته، توصیف کردنی نیست؛ مناظر طبیعت چنان چشمگیر و زیباست که هیچ نقاش و صورتگر چیره دستی نمی تواند به آن زیبایی و ظرافت، منظره ای را ترسیم کند؛ منظره کوهها، دریاها و رودها و جنگل های انبوه و زیبا بسیار شورانگیز است که همه دلها شیفته آن می شود گلها مظهر زیبایی هستند و در میدان شگفتی گویی با یکدیگر مسابقه می دهند وقتی انسان این همه زیبایی را در طبیعت می نگرد، به قدرت و لطف خداوند در آفرینش پی می برد.
چهره انسان
اگر انسان به چهره خود دقت کنید، می بیند که اجزای آن چقدر متناسب و موزون در کنار یکدیگر قرار گرفته اند براستی اگر صورت انسان به گونه ای دیگر بود، چقدر ناهماهنگ و زشت جلوه می کرد.
گردش حساب شده ماه، زمین و خورشید
میلیونها سال است که کره زمین به دور خورشید و ماه به دور زمین گردش می کنند و این گردش، به قدری حساب شده و دقیق است که حتی لحظه ای چه به لحاظ مکانی و یا زمانی تزلزلی در آن رخ نمی دهد زمین در مداری بیضی شکل که شعاع متوسط آن ۱۵۰ میلیون کیلومتر است، به دور خورشید می گردد این گردش یک سال طول می کشد زمین همزمان با گردش به دور خورشید، حرکت دیگری نیز دارد و آن اینکه در طول شبانه روز، با سرعت ۱۶۸۰ کیلومتر در ساعت یک دور به دور خود می گردد اما ما بر روی این کره خاکی از چنان آرامشی برخورداریم که حتی لحظه ای این حرکت عظیم را احساس نمی کنیم.
هوای که از آن تنفس می کنیم
۲۱درصد هوای اطراف زمین اکسیژن است که اگر اکسیژن موجود در هوا به جای این مقدار، ۵۰ درصد بود، تمام مواد سوختنی این عالم آتش می گرفت و اگر کمتر از این بود، ادامه حیات با مشکل مواجه می شد.
غلظت هوای جو زمین به اندازه ای است که اشعه خورشید را تا میزانی که برای رشد و نمو نباتات و حیات انسان لازم است، به ظرافت از خود عبور می دهد و سایر مواد مضر را در همان فضا نابود می کند.
جو زمین
امروزه دانشمندان ثابت کرده اند که بدون لایه اوزون، حیات بر روی زمین در معرض تهدید و نابودی قرار می گیرد. دانشمندان می گویند اگر هوای محیط زمین اندکی از آنچه هست، رقیق تر بود، شهابها چون رگباری وحشتناک، زمین را هدف قرار می دادند و زندگی را غیرممکن می ساختند؛ سرعت برخی از این شهابهای آتشین، حدود دهها هزار کیلومتر در ساعت است، اما جو چون سپری، زندگی را برای ساکنان زمین، اطمینان بخش و آرام ساخته است.
اگر اطراف کره زمین جوی وجود نداشت، آفتاب همانند یک مهمان ناخوانده بدون هیچ مقدمه از مشرق طلوع می کرد و نور خیره کننده خود را بر چشمهایی که به تاریکی شب عادت کرده بود، می تاباند دراین صورت دمای کره زمین نیز بشدت بالا می رفت و گرم می شد در هنگام غروب نیز خورشید، در یک لحظه از نظرها پنهان می شد و تاریکی و ظلمت، همه جا را فرا می گرفت و دمای کره زمین به شدت سرد و غیرقابل تحمل می شد اما جو زمین، درهنگام طلوع و غروب خورشید، تاثیراتی را در افق ایجاد می کند که انسان تدریجا برای پذیرا شدن روز و شب، آماده می شود.
یکی دیگر از فواید جو این است که سبب می شود تا زمین گرمای دریافتی از خورشید را، به هنگام شب، زود از دست ندهد اگر پیرامون کره زمین را هوا فرا نگرفته بود، وقتی از یک قسمت از سطح زمین خورشید غایب می شد، درجه حرارت به سرعت پایین می آمد. جو زمین همچنین، ذخیره لازم آب و بخار آب را در خود نگه می دارد و واسطه ای است که این ذخیره را از دریاها و اقیانوسها به خشکی انتقال می دهد نتیجه معقول آنچه درباره جو بیان کردیم این است که جو چون نگاهبانی دورتادور زمین را احاطه کرده است.
نیروی جاذبه زمین
آنچه جو را در اطراف کره زمین نگه داشته، نیروی عظیم و شگفت انگیز جاذبه است.
براستی نیروی جاذبه زمین چیست؟
نیوتن کاشف نیروی جاذبه زمین در پاسخ به این سئوال می گوید: «منشاء جاذبیت زمین، اراده آفریدگار است و آن نیرویی است معنوی که دیده نمی شود، ولی از آثارش شناخته می شود.»
اگر نیروی جاذبه نبود، هوایی که کره زمین را فرا گرفته، بر گرد زمین نمی ماند آبهایی که از زمین بر اثر تبخیر بالا می روند، به زمین باز نمی گشت و باران و برف نمی بارید.
اگر نیروی جاذبه و همچنین نیروی گریز از مرکز نبود، سیارات، ستارگان و زمین این چنین در فضای بیکران پابرجا نمی ماندند؛ این نیروها، به طرز شگفت انگیزی عمل می کنند تا جهان در تعادل و توازن به سر برد.
قرآن کریم با تعبیری زیبا از این تدبیر خداوند در امر خلقت، چنین یاد می کند؛ در سوره رعد آیه ۲ می خوانیم :
«خداوند کسی است که آسمانها را بدون ستونهایی که آنها را ببینید، برافراشت سپس بر عرش استیلا یافت و خورشید و ماه را مسخر ساخت که هرکدام تا زمان معینی حرکت دارند کارها را او تدبیر می کند و آیات را (برای شما ) تشریح می نماید تا به لقای پروردگارتان یقین پیدا کنید.»
امام رضا (ع) در توضیح این آیه می فرماید: « میان زمین و آسمان، ستونهایی است که شما آن را نمی بینید.»
این آیه پرده از روی یک حقیقت علمی برداشته است قرنها پیش در زمان نزول این آیات ، مسئله نیروی جاذبه بر کسی آشکار نبود اما علم و دانش بشر اکنون به این واقعیت رسیده است که کرات آسمانی هرکدام در مدار و جایگاه خود بی آنکه تکیه گاهی داشته باشند، قرار گرفته اند و آنچه آنها را در جای خود ثابت نگه می دارد، تعادل نیروی جاذبه و دافعه (گریز از مرکز) است؛ این نیروها که دیده نمی شوند، همان ستونهای نامرئی است که قرآن بدان اشاره کرده است.
دنیای اسرار آمیز دریا
انسان همواره به دریا به عنوان محلی پر از شگفتیها و اسرار نگریسته است دریا آنچنان مملو از اسرار و معماهاست که حتی اقیانوس شناسان بزرگ نیز نمی توانند ادعا کنند که به تمامی رازهای آن پی برده اند هزاران سال است که انسان، کشتیهای خود را بر پهنه دریا می راند و از آن ماهی صید می کند یا مایحتاج خود را بدست می آورد.
دریاپر از شگفتیهاست کوچکترین گیاهان ذره بینی و همچنین تنومندترین گیاهان در دریاها می رویند تاکنون راهی برای پی بردن به شماره موجودات دریایی و حتی تخمین میزان آنها که سر به میلیاردها می زند، پیدا نشده است دانشمندان ثابت کرده اند که حتی در عمیق ترین نقاط دریا، نیز جانورانی یافت می شوند. در اعماق دریا آنجا که نوری نیست، جانورانی وجود دارند که از خودشان نور ساطع می کنند؛ می توان گفت این تدبیری ازسوی آفریدگار جهان است که در آن تاریکی مطلق، جانوران دریایی بتوانند براحتی زندگی کنند اندام چنین جانورانی ، چنان مقاوم و محکم است که می تواند فشار زیاد آب را در اعماق دریا تحمل کنند عظیم ترین جانوران روی زمین را نیز در دریاها می توان پیدا کرد.
همانطور که می دانید، آب تمام دریاها شور است براستی اگر آب دریا شیرین بود، چه اتفاقی می افتاد ؟ مسلما مقاومت آب شور دربرابر فاسد شدن از آب شیرین بیشتر است اگر آب دریاها و اقیانوسها شیرین بود، خطر گندیدن آب بیشتر می شد در آن صورت، در آب دریاها و اقیانوسها موجودی زنده باقی نمی ماند بدین ترتیب بخش عظیمی از منبع غذایی و حتی دارویی انسانها، ازمیان می رفت ازطرف دیگر با فاسد شدن آب دریاها و اقیانوسها، حیات انسانها و سایر حیواناتی که در خشکی زندگی می کنند، نیز مورد تهدید قرار می گرفت اینجاست که باید تدبیر خداوند مهربان و حکیم را سپاس گفت.
اسرار کره زمین
خداوند بزرگ در قرآن، به خاطر اهمیت پدیده عظیم آفرینش، به زمین سوگند یاد کرده است تعابیر بسیار جالب و قابل توجهی در قرآن از زمین شده است؛ خداوند درجایی از زمین به عنوان مهد و یا گهواره یاد می کند؛ می دانید که گهواره درعین حرکت و جنبش، جایگاهی برای آرمیدن و استراحت است؛ زمین نیز با وجود حرکت سریع خود، محل آسایش و آرامش موجودات است و در این بستر آرام، همه وسایل آرامش ساکنان زمین، آماده و مهیاست اگر دراین حرکت بسیار منظم، کوچکترین دگرگونی ایجاد شود، چه خواهد شد؟
خداوند درجایی دیگر از قرآن کریم، از گستردن و آماده کردن زمین برای زندگی بشر یاد می کند در قرآن همچنین از زمین به عنوان فرش یا زیرانداز نام برده شده است نه تنها زمینهای هموار همچون فرشی گسترده است، بلکه کوهها به خاطر دره و شکافهایی که در میان آنها وجود دارد، قابل عبور و استفاده است.
براستی خداوند تمام شرایطی را که برای یک قرارگاه آرام و مطمئن لازم است، در کره زمین ایجاد کرده است؛ محلی آرام و هماهنگ با ویژگیهای روحی و جسمی انسان؛ همه نیازمندیهای انسان و سایر موجودات نیز در سطح زمین و یا در اعماق آن به صورت مواد اولیه و یا معادن وجود دارد.
در آیه ۱۵ سوره ملک نیز می خوانیم: « اوست کسی که زمین را برای شما رام گردانید، پس بر شانه های آن راه بروید و از روزیهای خداوند بخورید و بازگشت همه به سوی اوست.»
خداوند با تدبیر و حکمت خود، زمین را زیر پای آدمی، رام و مسخر ساخته است تا انسان سوار بر این مرکب از راههای سخت و پر پیچ و خم زندگی بگذرد و خود را به سرمنزل مقصود برساند.
موقعیت زمین از نظر دوری و نزدیکی به خورشید و همچنین به لحاظ سرعتی که در مدار خود دارد، چنان حساب شده و دقیق، تنظیم شده است که اگر غیراز این بود، ادامه حیات بر روی این کره خاکی با مشکل مواجه می شد؛ اگر فاصله زمین تا خورشید دو برابر فاصله کنونی آن بود، حرکت زمین در مداری طولانی تر انجام می شد، درنتیجه طول مدت فصول دو برابر می گردید؛ همچنین حرارتی که از خورشید به آن می رسید، به یک چهارم حرارت کنونی کاهش می یافت.
اگر سرعت حرکت زمین به دور خود به طور مثال، ده برابر کمتر از این بود، می دانید چه اتفاقی می افتاد؟ طول روزها و شبها ده برابر می شد یعنی روزهای بلند به ۱۲۰ ساعت می رسید؛ همچنین شبها ۱۲۰ ساعت طول می کشید در این صورت حیات جنبندگان روی زمین مختل می شد.
حال اگر زمین به دور خود نمی چرخید، همیشه نیمی از این کره خاکی در معرض تابش آفتاب قرار داشت و نیمی دیگر در تاریکی و سرمای شدید فرو می رفت در این حالت زندگی در روی کره ز مین، امکانپذیر نبود.
نکته مهم دیگر در مورد کره زمین، پوسته آن است؛ پوسته زمین نه چنان سخت است که قابل زندگی نباشد و نه چنان سست و نرم است که همه چیز در آن فرو رود در قسمتهایی از زمین که سخت است، می توان بناهایی عظیم و بلند بنا کرد و در بخشهایی از آن نیز به زراعت و کشاورزی پرداخت.
پوسته زمین ترکیبی است از مناطق مسطح و صاف و همچنین کوهها و دره ها که شرایطی مناسب را برای زندگی بشر و سایر موجودات زنده فراهم کرده است. پوسته خارجی زمین ۵۰ تا ۱۰۰ کیلومتر ضخامت دارد و پدیده های زمین شناسی بر روی این پوسته خارجی بوجود آمده است متناسب با هر برجستگی بر روی زمین؛ یعنی کوه، در عمق زمین یک فرو رفتگی نیز وجود دارد این فرورفتگی در لایه زیرین زمین، چون ریشه ای عمیق، تکیه گاه کوه است.
کوههای استوار
قرآن کریم در سوره نباء (آیات ۶ و ۷) از کوهها به عنوان میخ هایی در روی زمین تعبیر می کند:
« الم نجعل الارض مهادا و الجبال اوتادا؛ آیا ما زمین را مهد آسایش و کوهها را میخهایی نگردانیدم؟»
در تعبیری دیگر در قرآن کریم، کوهها به عنوان پناهگاه هایی محکم و ثابت یاد می شوند.
در سوره لقمان( آیه ۱۰ ) نیز به تعبیر جالب دیگری از کوهها برمی خوریم؛ در این آیه از کوهها به عنوان لنگر یاد شده است و چنین می خوانیم:
« و القی فی الارض رواسی ان تمید بکم؛ و در زمین لنگرهایی (کوهها) قرار دادیم، تا شما را نلرزاند.»
حضرت علی (ع) درباره حکمت آفرینش کوهها می فرماید: « آفریدگار حکیم، به وسیله میخهای بلند کوهها که در اعماق و اکناف زمین کوبیده ، حرکات آن را نظم بخشیده و آن را آرام کرد.»
امروزه دانشمندان اذعان دارند که پوسته زمین چون قطعاتی جدا از هم و درکنار هم قرار گرفته و چیده شده است این کوهها چون میخهایی این قطعات جدا از هم را به یکدیگر متصل می کنند گرچه کوهها در سطح زمین، ازیکدیگر جدا دیده می شوند، ولی غالبا در زیر زمین، به هم اتصال دارند و همچون زرهی محکم زمین را از فشارهای درونی آن حفظ می کنند با این ترتیب کوهها مانع لرزش و تکانهای مداوم سطح زمین می شوند.
سطح زمین بر اثر فشارهای مختلف که از درون و بیرون بر آن وارد می شود، آماده لرزش و تکانهای شدید است اما کوهها چون نگهبانانی محکم و راسخ ، سطح زمین را از لرزش حفظ می کنند به تعبیر قرآن اگر این میخها و یا لنگرها، در سطح زمین نبود، حرکات پوسته زمین برای موجودات زنده قابل تحمل نمی شد.
اگر همه جای زمین، صاف و یکسان بود، با طوفانهای سهمگین همه چیز بهم می ریخت و حیات موجودات، دستخوش ناملایمات می شد به همین دلیل وجود کوهها سبب می شود که از شدت وزش باد برای تخریب نقاط صاف و هموار کاسته شود
کوهها همچنین منبعی مهم برای ذخیره آب به شمار می روند؛ بسیاری از کوهها، برفی را که از آسمان می بارد، در قله خود یا در شکافهای دره هایشان ذخیره می کنند این برفها، تدریجا آب می شوند و به حکم قانون جاذبه از مناطق مرتفع تر به سوی مناطق پست و هموار، روان می گردند؛ با این فرایند، رودها و چشمه ها بسیاری از زمینها و دشتها را سیراب می کنند بدین ترتیب کوهها، عامل پیدایش طبیعت سرسبز است و همه اینها از تدبیر خداوند حکیم حکایت می کند.
کوهها، حرکات پوسته زمین را در مقابل جزر و مد ناشی از جاذبه ماه به حداقل می رسانند اگر کوهها نبود، جزر و مد عظیمی در پوسته خاکی زمین بوجود می آمد که بی شباهت به جزر و مد دریاها نبود.
بنابراین مهم ترین فایده کوهها ـ این خیمه های سر به فلک کشیده ـ نگهبانی انسانها و موجودات زنده از تکانها و لرزشهای مداوم زمین است.
باران؛ رحمت الهی
باران این موهبت الهی نه تنها طبیعت که جان آدمی را نیز زنده و شاداب می سازد؛ قطرات باران گویی همچون رشته هایی زمین و آسمان را به هم پیوند می دهند و قدرت لایزال خداوند و رحمت بی پایان او را به نمایش می گذارند با ریزش باران، همه چیز بوی زندگی و حرکت و نشاط می گیرد؛ جنگلهای انبوه، سبزه زارهای باصفا، کشتزارهای زیبا و گلستانهای دل انگیز همه به برکت نزول باران، زینت بخش زمین شده اند.
قرآن کریم، درآیات متعددی به زیبایی و با ظرافت هایی خاص از آب باران و کارکردهای این موهبتهای الهی یاد کرده است؛ در سوره انبیاء قسمتی از آیه ۳۰ ، آب سرچشمه حیات و زندگی معرفی شده است و می خوانیم:
« و جعلنا من الماء کل شی ء حی ؛ و هر چیز زنده ای را از آب قرار دادیم .»
خداوند، در قرآن با اشاره به حرکت ابرها و نزول باران، از رویش گیاهان و سبزی و خرمی زمین یاد کرده است، همچنین فایده های متعدد آب را بیان کرده که با آن چگونه زمینهای خشک و مرده، حیاتی دوباره می یابند؛ در سوره فصلت آیه ۳۹ می خوانیم:
« از آیات خداوند این است که زمین را خشک می بینی، اما هنگامی که آب بر آن می فرستیم ، به جنبش درمی آید و نمو می کند همان کسی که آن را زنده کرد، مردگان را هم زنده می کند و او بر همه چیز تواناست.»
در سوره نحل آیه ۱۰ نیز می خوانیم: « او کسی است که از آسمان آبی فرستاد که شرب (نوشیدنی) شما از آن است و گیاهان و درختان که حیوانات خود را در آن به چرا می برید نیز از آن است. »
با بارش باران، بذرهای کوچک که در اعماق خاکها نهفته اند، درنهایت ظرافت و لطافت از خاک تیره سر بر می آورند و در معرض تابش آفتاب و وزش نسیم قرار می گیرند و سرانجام این بذرها به گیاه و یا درختانی تنومند تبدیل می شوند؛ قطرات باران نه چندان درشتند که زراعتها و زمین را ویران کنند و نه چندان کوچکند که در فضا سرگردان بمانند اینجاست که خداوند به مقتضای لطفش باران را به اندازه ای معین می فرستد.
سخن پایانی:
جهان آفرینش کتابی است مفتوح که به هر لغتی خوانده می شود و به هر زبانی سخن می گوید. همه انسانها می توانند این کتاب را مطالعه کنند هر اندازه معرفت آنان به رموز کتاب آفرینش بیشتر باشد، به همان نسبت شناخت آنها به آفریدگار جهان بیشتر و کاملتر می شود و زبان به حمد و ستایش خداوند می گشاید و او را به خاطر بخشش های بیکرانش سپاس می گوید
علیرضا تاجریان
