رباخواری، اعلان جنگ با خدا

بررسی زشتی و آثار زیانبار ربا از دیدگاه اسلام

یکی از مفاسد اقتصادی رباخواری است. رباخواری، عامل بسیاری از بحران های اقتصادی در جوامع است؛ زیرا از گردش سالم و صحیح اقتصادی در جامعه جلوگیری می کند و مانع تولید و رشد و شکوفایی اقتصادی می شود. از آنجایی که اقتصاد، مایه قوام جامعه است و خداوند آن را در کنار اعتقادات به عنوان یکی از اصول اسلام مطرح ساخته و ماموریت انسانی را شکوفایی اقتصادی و تمدنی دانسته است؛ هرگونه اخلال در نظام اقتصادی سالم را به عنوان جنگ علیه خود دانسته و به شدت به مقابله رباخواران رفته و آنها را در دنیا و آخرت به عذاب وعده داده است.

نویسنده در مطلب حاضر با مراجعه به آیات و روایات بر آن است تا گوشه ای از تاثیرات زیانبار رباخواری را تبیین کند و آثار آن را در شخص و جامعه در دنیا و آخرت بیان نماید.
رباخواری، فساد بزرگ اقتصادی

شاید کمتر عمل فاسد اقتصادی همچون ربا، خشم الهی را برانگیزد. از این رو آن را جزو گناهان کبیره و بزرگ قرار داده و برای مرتکب ربا و عده آتش جاودانه دوزخ فراهم آورده و او را کسی دانسته که به جنگ خدا و رسول(ص) رفته است. (بقره، آیات ۲۷۵ و ۲۷۹)

رباخواری به سبب آنکه مانع گردش سالم اقتصاد در جامعه است، بزرگ ترین ضربه را به بنیاد جامعه وارد می سازد؛ چرا که اقتصاد، مایه قوام جامعه است (نساء، آیه ۵) و هرگونه اخلال گری و افساد در امور اقتصادی به معنای اخلال در جامعه و افساد در زمین است؛ زیرا اگر اقتصاد در جامعه از میان برود، جامعه از درون دچار فروپاشی می شود و اهداف آفرینش که از طریق جامعه انسانی قابل دسترسی و تحقق است، دور از دسترس و دست نیافتنی خواهد شد.

اصولا یکی از اهداف آفرینش مسئولیت انسان در قبال آبادانی و عمران زمین است. (هود، آیه ۶۱) آبادانی و عمران نیز بخش مهم حوزه عمل اقتصادی را تشکیل می دهد. پس کسی که به اقتصاد سالم ضربه وارد می سازد و در آن فساد پدید می آورد در مقابل هدف آفرینش و مسئولیت الهی انسان قرار گرفته است و به جنگ خدا و پیامبرش رفته است که می کوشد جامعه ای سالم و عدالت محور برای تحقق اهداف آفرینش و خلافت الهی انسان فراهم آورد.

ربا در لغت به معنای زیادی است. (لسان العرب، ج ۵، ص ۱۲۶، «ربا») اما این زیادی در تولید نیست بلکه زیادی در بهره قرض است که بی هیچ تلاشی برای وام دهنده به دست می آید. ربا در اصطلاح فقهی در دو معنا به کار رفته است؛ یعنی رباخواری به دو شکل تحقق می یابد: ۱ ربای معاملی همچون فروختن دو جنس مشابه هم به یکدیگر، بشرط آنکه مکیل و یا موزون باشد و درخواست زیاده شود؛ ۲ ربای قرضی به معنای قرض دادن به شرط زیاده، هر چند مکیل و یا موزون نباشد، مثل آنکه یک درهم قرض بدهد و شرط کند که دو درهم بگیرد. (التبیان، ج ۲، ص ۳۵۹؛ جواهر الکلام، ج ۲۳، ص ۳۳۴)

رباخوار به ظاهر معامله ای همچون بیع و بده و بستان می کند که برای هر دو طرف معامله سودآور است؛ اما در حقیقت از مصادیق بیع که یک عمل اقتصادی عقلانی و عقلایی است به شمار نمی رود، بلکه یک عمل زشت اقتصادی صورت می گیرد که در ظاهر برای عده ای سودآور است ولی در کلان به اقتصاد جامعه ضربه ای وارد می سازد که امکان رشد و شکوفایی را از آن می گیرد. از این رو خداوند تفکر همسانی میان ربا و بیع را رد کرده و آن را همانند عمل اقتصادی خرید و فروش، یک عمل اقتصادی سالم نمی داند.(بقره، آیه ۲۷۵)

در ربا، دهنده ربا شرط می کند که به شرطی معامله ربوی و یا قرارداد وام و قرض امضا می شود که گیرنده افزون بر چیزی که گرفته بپردازد. این افزوده گاه حتی چند برابر است. (آل عمران، آیه ۱۳۰) البته اگر در هنگام معامله یا قرارداد وام، شرط روز یا افزوده، نشود و گیرنده در هنگام بازپرداخت وام، مبلغی یا چیزی را بر آن بیفزاید نه تنها از حکم ربوی خارج است، بلکه این عمل از سوی گیرنده مستحب است. خداوند در آیه ۳۹ سوره روم پرداخت ربا و زیاده از جانب بدهکار به طلبکار را در صورت عدم اشتراط در هنگام معامله حلال می داند و حتی در برخی از روایات این پرداخت افزوده، مستحب شمرده شده است. اما باید توجه داشت که پرداخت زیادی موجب می شود که تاثیر قرض الحسنه در ثواب برای قرض دهنده از میان برود. به این معنا که ثوابی بر این ربای حلال مترتب نیست.(همان)

امام صادق(ع) در این باره فرموده اند: ربا بر دو قسم است: یکی حلال و دیگری حرام. ربای حلال آن است که کسی به برادرش قرض دهد، در حالی که امید دارد بیشتر از آنچه قرض داده به او برگردانده شود؛ (الکافی، ج۵، ص ۱۴۵، ح۶؛ تفسیر نورالثقلین، ج۴، ص ۱۸۹، ح۷۳) ولی هیچ گونه شرط زیاده نکرده باشد، در این صورت اگر قرض گیرنده چیزی بیشتر از آنچه گرفته است به قرض دهنده بدهد مباح است. (تفسیر قمی، ج۲، ص ۱۵۹؛ تفسیر نورالثقلین، ج۴، ص ۱۸۹، ح ۷۵)

اما اگر شرط کند آن حرام خواهد بود. از این رو از امام کاظم(ع) درباره اشتراط بیشتر روایت شده: علی بن جعفر می گوید: از برادرم امام کاظم(ع) در مورد مردی که صد درهم قرض به دیگری داد به این شرط که پنج در هم یا کمتر یا بیشتر به او بدهد پرسیدم؟ فرمودند: این عمل ربای محض است. (وسائل الشیعه، ج۱۳، ص ۱۰۸، ح۷)

براساس آیه ۳۹ سوره روم حتی می توان مجوز حلیت زیادی را برای وام و قرضی که در آن شرط زیاده نشده ولی وام دهنده طمع افزایش در پرداخت را دارد، صادر کرد. به این معنا که قرض دادن با طمع افزایش در پرداخت، البته بدون شرط زیاده جایز است و آن زیادی، برای وام دهنده حلال است. در روایتی از امام صادق(ع) ذیل «فلایربوا عندالله» آمده است که قرض دادن به امید دریافت ربا و زیاده بدون اشتراط، مباح است. (تفسیر نورالثقلین، ج۴، ص ۱۸۹، ص۷۵) اما باید توجه داشت که چنین قرضی ازثواب و برکت قرض الحسنه می کاهد؛ چرا که خلوص در قرض الحسنه نیست و شخص به امید و نیت زیادی، وام می دهد. پس به وجه الله و قصد رضایت خدا وام نداده و نمی بایست امید ثواب و برکت داشته باشد؛ حتی اگر وام گیرنده امیدش را نومید کند و زیاده بر وام و قرض پرداخت نکند، ولی نیت کارش را کرده و ثواب را از میان برده است.(روم، آیه ۳۹)

رسول اکرم(ص) در سخنی به بی برکتی آن در نهایت امر اشاره می کند و می فرماید برخلاف ظاهر سودآور ربا، در نهایت فقر و قلت، نصیب نزول خوار می شود. آن حضرت می فرماید: سود ربا گرچه بسیار باشد ولی سرانجام به کمی (و بی برکتی) می گراید. (کنزالعمال، ج۴، ص۱۰۵، ح ۹۷۵۸)

به هر حال، ربا هرگونه زیادی است که در معامله مثلی یا قرضی به شرط زیاده گرفته می شود. این زیادی گرفتن به ویژه در زمانی که اضعاف مضاعف و چند برابر باشد، تاثیر بدی بر اقتصاد جامعه می گذارد، چرا که موجب می شود تا با این زیاد گرفتن، امکان جذب سرمایه و ثروت از بسیاری از افراد جامعه گرفته شود و گروهی ثروتمند بدون هیچ هزینه ای تنها با رباخواری بر ثروت خویش بیفزایند و فقیر روز به روز با وام گرفتن و باز پرداخت بیشتر، فقیرتر و ثروتمند بی هیچ زیانی هر روز ثروتمندتر شود.

برخی از جاهلان بی خرد نه تنها بر اصل مال سود می گیرند، بلکه بر افزایش زمانی آن نیز سود می گیرند و این گونه سود ربوی خود را چند برابر می کنند. به این معنا که برای دیرکرد در پرداخت وام افزون بر اصل سود، سودی می گیرند که براساس روزشمار در پرداخت اصل و یا سود ربوی است. این گونه فشار اقتصادی برگیرنده، روز به روز افزایش می یابد و گاه دیگر حتی از عهده بازپرداخت سود بر نمی آید تا چه رسد که اصل مال را برگرداند. از نظر اسلام اضافه کردن مبلغ ربا با تمدید مدت پرداخت بدهی گناهی بس بزرگ است که در جاهلیت متداول بوده است (آل عمران، آیه ۱۳۰، و نیز مجمع البیان، ج۱ ۲، ص ۸۳۴) و اکنون در جاهلیت مدرن نیز به شدت گسترش یافته و در بانک ها نیز به عنوان یک اصل پذیرفته شده و به کار می رود.

در حالی که در یک اقتصاد سالم، همان اندازه که احتمال سود و افزایش است، احتمال زیان و ضرر هم هست. بر این اساس مضاربه و مانند آن در اقتصاد سالم یک عمل اقتصادی طبیعی و صحیح است، چرا که طرفین در سود و زیان شریک هستند و زیان تنها به یکی وارد نمی شود، یعنی هم سرمایه گذار و هم سرمایه پذیر در عمل اقتصادی مشارکت همسانی داشته و در سود و زیان به هر درصدی که قرارداد کرده اند مشارکت دارند. پس اگر نصف نصف باشد، در سود و زیان نیز چنین است و اگر یک سوم و دو سوم باشد در سود و زیان به همین میزان و درصد مشخص شریک خواهند بود.

از نظر امام صادق(ع) رباخواری، مهم ترین مانع در اقتصاد سالم و رشد و شکوفایی آن است، زیرا رباخواری امکان نمی دهد تا ثروت و سرمایه در جریان تولید سالم و گردش صحیح اقتصادی قرار گیرد. امام می فرماید اگر ربا حلال می شد دیگر کسی دنبال کارهای اقتصادی صحیح و سالم و تولید نمی رفت. به راستی اگر ربا حلال بود، مردم تجارت و تلاش برای معاش را رها می کردند. به همین دلیل خداوند ربا را حرام کرد تا مردم از حرام به حلال و تجارت و خرید و فروش رو بیاورند و به یکدیگر قرض بدهند. (من لایحضره الفقیه، ج۳، ص ۵۶۷، ح ۴۹۳۷)

رباخواری حرام خواری است و همین لقمه های حرام است که معرفت و معروف را از جامعه می زداید. امام رضا(ع) می فرماید که حرمت ربا از اموری است که هیچ شک و تردیدی در آن نیست و از همین رو در تمام شرایع آسمانی حرام بوده است. ایشان می فرماید: بدان که ربا حرام و از گناهان کبیره است و خداوند بر آن وعده آتش داده است پس پناه می بریم به خدا از آتش. ربا را همه پیامبران و همه کتاب های آسمانی حرام کرده اند. (فقه الرضا، ح۲۵۶)
آثار زیانبار اقتصادی معاملات ربوی

اقتصاد مبتنی بر معاملات ربوی به سبب آنکه بر اقتصاد کلان، ضربات جبران ناپذیری وارد می سازد و قوام جامعه را به تحلیل می برد، از نظر اسلام به عنوان جنگ علیه خدا و پیامبر(ص) معرفی شده و وعید دوزخ و آتش بر رباخواران داده شده است. رسول اکرم(ص) رباخواران را ملعون دانسته و می فرماید: ان الله عزوجل لعن آکل الربا و مؤکله و کاتبه و شاهدیه؛ خدای عزوجل رباخوار و ربادهنده و نویسنده و شاهد بر آن را لعنت کرده است. (امالی صدوق، ص۳۴۶)

از نظر اسلام، رباخواری از بسیاری از گناهان حتی گناهان کبیره زشت تر و بدتر است. از این رو نمی توان همه گناهان کبیره را در یک حد و اندازه دانست؛ بلکه براساس دامنه تأثیرات زیانباری که بر شخص و جامعه به جا می گذارد ارزیابی می شود. بر این اساس رباخواری با هفتاد بار زنا، همسنگ دانسته شده است. امام صادق(ع) در بیان سنگینی وبال گناه رباخواری نسبت به زنا می فرماید: درهم ربا أعظم عندالله من سبعین زنیه بذات محرم فی بیت الله الحرام؛ یک درهم ربا نزد خداوند سنگین تر است از هفتاد بار زنا کردن با محارم در خانه خدا. (نورالثقلین، ج۱، ص۲۹۵، ح۱۱۷۷)

ربا بنیاد همه خوبی ها را از جامعه بر می کند و اجازه نمی دهد تا کارهای پسندیده در جامعه انجام گیرد و گسترش یابد. قرآن رباخواری را بسیار زشت دانسته و آن را اعلان جنگ با خدا و رسول(ص) می داند. (بقره، آیات ۲۷۵ تا ۲۷۹) هیچ گناهی از گناهان کبیره نیست که در آیات و روایات آن را اعلان جنگ با خدا و رسولش(ص) بدانند، جز رباخواری که این اندازه گناهی بزرگ و نابخشودنی است. کسانی که ربا می خورند و آن را در قول و عمل در جامعه گسترش می دهند راه هر خیر و نیکی و معروفی را می بندند و جامعه را از کارهای خیر و خوب تهی می سازند.

کسانی که اهل رباخواری اند گرفتار شیطان هستند. (بقره، آیه ۲۷۵) چنان شیطان در پوست و گوشت و روان آنها جاری می شود که در یک فرآیندی از حالت سلامت عقلی خارج شده و گرفتار جنون و دیوانگی می شوند. امام صادق(ع) در بیان تأثیر رباخواری بر روح و روان نزول خواران می فرماید: اکل الربا لایخرج من الدنیا حتی یتخبطه الشیطان؛ رباخوار از دنیا نرود، تا آن که شیطان دیوانه اش کند. (بحارالانوار، ج۱۰۳، ص۱۲۰، ح۳۰)

رباخواری همانند شراب خواری نه تنها تاثیرات بدی بر خود شخص و خانواده اش دارد، بلکه دامنه آثار بد آن حتی گریبانگیر دوستان او نیز می شود. از این رو سفارش شده که از دوستی با رباخواران اجتناب شود. رسول اکرم(ص) در این باره به امیرمومنان علی(ع) هشدار داده و می فرماید: یا علی… لاتصادق اکل الربا فانه یبارز الله لان الله تعالی قال: (فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من الله و رسوله)؛ ای علی: با رباخوار رفاقت نکن، زیرا او با خداوند به مبارزه برخاسته، چون خداوند متعال می فرماید: «اگر دست از رباخواری برنداشتید پس به خدا و رسولش اعلان جنگ دهید.» (میراث حدیث شیعه، ج۲، ص۴۶، ح۱۸۹)

رباخواران گمان می کنند که از سود معامله می خورند، در حالی که آنچه آنان در شکم های خویش فرو می برند، همان آتش دوزخ است. از آثار آتش خواری یعنی لقمه های حرام ربا این است که هیچ عمل خوبی از رباخواران پذیرفته نمی شود؛ افزون بر اینکه اینان در نهایت از هرگونه عمل خیر نیز دور خواهند شد ولی در همان آغاز راه که هنوز بدبخت نشده اند، اعمال خیر ایشان نیز پذیرفته نیست؛ چرا که خداوند تنها اعمال متقین را می پذیرد. (مائده، آیه۲۷) و کسی که رباخوار است از اهل تقوا نیست که اعمال خیرش پذیرفته شود. مسجدی که رباخوار می سازد، بلای جان او خواهد بود و یا کمک های مالی او جز بدبختی نیست. رسول اکرم(ص) می فرماید: هرکس ربا بخورد خداوند عزوجل به اندازه ربایی که خورده شکمش را از آتش دوزخ پر کند و اگر از طریق ربا مالی به دست آورد، خدای تعالی هیچ عمل او را نپذیرد و تا زمانی که قیراطی (کمترین مقدار) از مال ربا نزدش باشد، پیوسته خداوند و فرشتگانش او را نفرین کنند. (ثواب الاعمال، ص ۲۸۵)

سود ربوی برخلاف ظاهر آن موجب افزایش ثروت نیست؛ بلکه در نهایت موجب فقر و بدبختی شخص و جامعه می شود. جامعه ای که با ربا به ظاهر از رشد اقتصادی برخوردار است، در نهایت از درون فرومی پاشد و فقر همه جا را فرامی گیرد؛ چرا که سود ربوی هیچ گاه موجب رشد و شکوفایی اقتصاد فردی و اجتماعی نیست. از این رو شخص یا جامعه پس از مدتی که گرفتار اقتصاد ربوی است و رشد به ظاهر قارچ گونه ای را شاهد است، ناگهان از درون فاسد می شود و از پا فرو می افتد و قوامیت خود را از دست می دهد.

مردی از امام صادق(ع) درباره آیه «خداوند ربا را نابود می کند و صدقات را افزایش می دهد» سؤال کرد و گفت: گاه کسی را می بینم که ربا می خورد و با این حال ثروتش زیاد می شود؟ حضرت فرمودند: کدام نابودی، نابودکننده تر از یک درهم ربا که دین را نابود می کند که اگر توبه هم کند ثروتش از دست می رود و فقیر می شود. (تهذیب الاحکام، ج ۷، ص ۱۹، ح ۸۳)

در حقیقت پول و سود ربوی بی برکت است (بقره، آیه ۲۷۶؛ روم، آیه ۳۹) و به جای اینکه موجب افزایش واقعی شود افزایش حبابی را موجب می شود که با یک حرکت کوچک می ترکد و فرومی پاشد.

از نظر اسلام معامله ربوی باطل است (بقره، آیات ۲۷۵ تا ۲۷۹؛ آل عمران، آیه ۱۳۰) و انسان از طریق معامله ربوی مالک نمی شود و اموال به دست آمده از طریق ربا و نزول خواری برای شخص و خانواده اش حلال نیست تا در آن تصرف کنند. (همان) پس هرچه از معامله حرام به دست می آید حرام خوری بشمار می رود.

ربا و زنا دو گناهی است که اگر در جامعه ای رواج یابد، آن جامعه دچار عذاب الهی در دنیا می شود و پیش از آن که قیامت برسد خشم الهی گریبانگیر آنان شده و آنان را نیست و نابود می سازد و جمع ایشان را پریشان و جامعه ایشان را پراکنده به عذاب و خشم خویش می کند. رسول اکرم می فرماید: هرگاه زنا و ربا در جایی آشکار شود، مردم آنجا خود را در عذاب خدا افکنده اند. (نهج الفصاحه، ح ۲۱۸)

از این رو رسول اکرم بر امت خویش از زنا و ربا می هراسید که مبتلا به آن شده و به خشم الهی گرفتار آیند: ان اخوف ما اخاف علی امتی من بعدی هذه المکاسب المحرمه و الشهوه الخفیه و الربا؛ آنچه بیش از هرچیز بر امتم بعد از خود می ترسم، درآمدهای حرام، هواپرستی پنهان و رباست. (بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۵۴، ح ۲۶)
راه پرهیز از رباخواری

خداوند از مومنان خواسته است تا از رباخواری پرهیز کنند؛ چرا که خشم الهی و عذاب دوزخ را به همراه داشته و اعلان جنگ با خدا و رسول(ص) است. مومنان می بایست با شناخت شیوه های عقلایی و عقلانی، معاملات صحیح و سالم خود را از هرگونه معاملات ربوی حفظ کنند. امیرمومنان علی(ع) از مردم می خواهد تا پیش از هرگونه ورود به معاملات نسبت به احکام و قوانین آن آشنا شوند تا گرفتار معاملات باطل و ربوی نشوند و ناخواسته خود را گرفتار خشم الهی نسازند. چنانکه می فرماید: ای مردم! ابتدا احکام را یاد بگیرید، سپس تجارت کنید! به خدا قسم که ربا در میان این امت ناپیداتر از حرکت مورچه بر روی تخته سنگ است. (بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۱۷، ح ۱۶)

کسانی که اهل ایمان و تقوای الهی هستند. (بقره، آیه ۲۷۸) به سبب آنکه نمی خواهند گرفتار خشم الهی شوند از خداوند تقوا داشته و به خود اجازه نمی دهند به گناهی نزدیک شوند که خشم الهی را بر می انگیزاند. از این رو، با بهره گیری از آموزه های وحیانی اسلام و گوش جان سپردن به آیات قرآنی و سنت معصومان(ع) می کوشند تا معاملات خویش را در چارچوب خواسته های الهی انجام دهند. این گونه است که پیش از هرگونه کسب حلال می کوشند تا حلال و حرام را خوب بشناسند و با شناخت دقیق از آن اقدام به معامله کنند.

رسول اکرم(ص) در بیان لزوم آگاهی با فقه مکاسب و رعایت آن می فرماید: هر که تجارت می کند باید از پنج چیز دوری گزیند وگرنه اصلا خرید و فروش نکند: ربا، قسم خوردن، کتمان عیب، تعریف از کالایی که می فروشد و بدگویی از کالایی که می خرد. (کافی، ج ۵، ص ۱۵۰)

ابوبصیر از امام صادق(ع) پرسید: حکم رباخوار بعد از روشن بودن حکم ربا برای وی چیست؟ حضرت فرمودند: تادیب می شود و اگر (برای بار دوم) ربا گرفت باز تادیب می شود و (برای بار سوم) اگر ربا گرفت، کشته می شود. (کافی، ج ۷، ص ۲۴۲، ح ۹)
حمید نجف آبادی