مقصد و مقصود سائر و سالک

بر اساس آموزه های معرفتی قرآن، هر انسانی خواسته و ناخواسته به حکم سنت و جبر الهی در مسیر بازگشت به سوی خداوندی است که از او آغاز شده است. یک حرکت جوهری در ذات همه انسان هاست که او را به کدح و تلاشی بی وقفه و سعی بی پایان برانگیخته است تا در دایره دوری از اویی به سویی اویی «انا لله و انا الیه راجعون» به نهایت حرکت و غایت آن برسد؛ چرا که هیچ حرکتی بی هدف و بی پایان نیست.

اما از آن جایی که انسان به ضرورت و اضطرار جبری دارای اراده و اختیار است، می تواند دو نوع پایان برای سیر صعودی خویش رقم زند که یکی به ذات کمال جمالی باز می گردد و در بهشت رضوان آرام می گیرد و یکی دیگر به ذات جلال بر می گردد و در دوزخ فراق صفات می سوزد.

نویسنده بر اساس آموزه های قرآنی بر آن است تا مقصد و در نهایت مقصود سیر و سلوک انسانی و نیز ابزارها و بسترهای تامین کننده بازگشت سعادتمند و میمون و مبارک آدمی را تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

حرکت جوهری از اویی به سوی او

خداوند در آیه ۱۵۶ سوره بقره از یک حرکت دورانی در هستی از جمله انسان خبر می دهد و می فرماید: انا لله و انا الیه راجعون؛ همانا ما از آن خداییم و بازگشت ما به سوی اوست. این بدان معناست که هر شخص انسانی از مقام فعل الهی آغاز حرکت خود را داشته و این حرکت جوهری اگر نگوییم تا ذات دست کم به همان مقام فعل ادامه می یابد؛ زیرا مقام الوهیت یا همان واحدیت به تعبیر دیگر که در آیه با اسم « الله» بیان شده، مقام فعل و ظهور الهی است و پیش از آن دو مرتبه دیگر برای خداوند است که از آن به مقام هویت و مقام احدیت یاد می کنند. از آن جایی که مقام احدیت صفات با مقام هویت ذات، مقام یکتایی است؛ زیرا صفات الهی عین ذات اویند و دوگانگی و دوئیت در آن راه ندارد، خداوند در سوره توحید و اخلاص که سوره نسبت اوست، از یکتایی خداوند در این دو مرتبه سخن به میان آورده است و می فرماید: قل هو الله احد؛ بگو هویت ذات همان مقام احد صفات است که در شکل واحدیت الله نیز ظهور می یابد. البته مقام واحدیت که به شکل الله با آن آشنا هستیم نیز به یک معنا با ذات و صفات یکتاست ولی به هر حال این مقام اخیر چون مقام فعل الهی است و ظهورات و مظاهر دارد، مقام یگانگی است که با یکتایی کمی تفاوت دارد.

به سخن دیگر، از یک منظر همه سه مرتبه ذات و صفات و فعل الهی یکتا هستند و دوگانگی به آن حریم راه ندارد؛ ولی به سبب آن که مرتبه فعل الهی که مرتبه ظهور در مظاهر است، نوعی حالت یگانگی را نشان می دهد که همان مرتبه وحدت در کثرت و کثرت در وحدت است؛ از همین روست که الله را مستجمع همه صفات و اسمای الهی دانسته اند؛ زیرا الله نام و ظهور یگانگی صفات است که همه صفات و اسمای الهی را با خود همراه دارد. هنگامی که نام حی یا علیم یا بصیر یا سمیع و مانند آن برده می شود، به معنای نفی دیگر اسماء و صفات نیست بلکه ظهور آن در نزد گوینده بیش تر است. پس هر اسمی شامل و حاوی دیگر اسماء و صفات است ؛ چنان که الله این گونه است؛ زیرا اگر این گونه نباشد، نمی توان از بساطت خداوند سخن گفت و طبیعی است که ترکیب در خدا نیست. به حکم قاعده بسیط الحقیقه کل الاشیاء، هر صفت از صفات او همه صفات خواهد بود؛ اما برای این که انسان ها همه مظاهر صفات و اسماء الهی را در یک اسم داشته باشند، اسم الله به عنوان اسم جامع معروف شده است در حالی که فرقی میان هیچ یک از اسمای حسنای الهی نیست و هر اسمی همه اسماء و صفات است. از همین روست که می توان به هر اسمی خداوند و آن ذات را قصد کرد.(اسراء، آیه ۱۱۰؛ اعراف، آیه ۱۸۰؛ طه، آیه ۸؛ حشر، آیه ۲۴)

پس سیر انسان حتی اگر از اسم جامع الله یعنی مقام واحدیت فعل و ظهور آغاز شده باشد و به همان مقام باز گردد، در اصل به یک معنا از مقام بالاتر یعنی صفات و ذات آغاز شده است که همان مقام احدیت و هویت ذات است.

البته ممکن است که همه موجودات از آن مقام ظهور و فعلیت نیافته باشند؛ زیرا به هر حال خداوند هستی را دار الاسباب قرار داده و خداوند ابا دارد که امور جز از طریق اسباب آن جریان یابد: ابی الله ان تجری الامور الا باسبابها. پس در این میان اگر برای برخی مقام واحدیت سبب ظهور است، اما این گونه نیست که همه موجودات از این مرتبه به طور مستقیم ظهور یافته باشند؛ چرا که برخی ممکن است از اسباب دیگر وجود یافته باشند؛ چنان که در روایات معتبر متواتر آمده که نور محمدی(ص) نخستین ظهور الهی است و دیگر موجودات به واسطه و سببیت آن نور وجود یافته است.

دلیل و شاهد قرآنی بر این مدعا سخنی است که خداوند رجعت انسان ها را به پروردگار محمدی دانسته است که رب العالمین و همان الله است(علق، آیه ۸)؛ چنان در آیه ۴۲ سوره نجم نیز نهایت حرکت در رجعت و بازگشت در سیر صعودی را همان جا دانسته و معرفی نموده است. این بدان معناست که در آغاز این دایره نیز نور آن حضرت(ص) واسطه وجودی انسان و بلکه همه موجودات بوده است. پس این که در حدیث قدسی خطاب به حضرت(ص) گفته می شود: «لولاک لما خلقت الافلاک؛ اگر نبودی خلقت افلاکی هم نبود» به این معناست که ظهور دیگر مظاهر اسمایی و صفاتی و کلمات وجودی در هستی، آن حضرت(ص) بوده است.

پس حضرت محمد(ص) به عنوان نخستین مظهر و بلکه مظهر جامع و اتم و اکمل، به یک معنا مظهر الله است که نور هستی (آسمان ها و زمین ها و ما فیها) است و ایشان واسطه و اسباب ظهور دیگر موجودات هستی است. آن حضرت(ص) به سبب همین نوعی یگانگی بلکه یکتایی با خداوند در مساله ظهور و مظهریت است که پایان رجعت و منتهای سیر همه وجودات قرار می گیرد؛ هر چند که در آیات تنها به انسان اشاره شده است ولی معلوم است که این یادکرد تنها به سبب اشرفیت وجودی انسان است. پس اگر اشرف آفریده ها آغاز و انجام سیر وجودی اش از نور محمدی(ص) است دیگر موجودات هستی، به طریق اولویت آغازشان از همان جا و انجامشان به همان جاست.

از نظر آموزه های قرآنی این سیر و حرکت از آغاز تا انجام یک حرکت جوهری و بر پایه نظام جبری و سنت غیر مبدل و غیر تحویلی الهی است.(انشقاق، آیه ۶) پس کسی نمی تواند از این سیر بیرون باشد و یا اصلا سیر نداشته باشد یا سیری دیگر داشته باشد.

از آن جایی که هر حرکتی را پایانی است، پایان این حرکت نیز همان جایی است که آغاز شده است. پس اگر آغاز نور محمدی(ص) از مقام واحدیت یا بالاتر از مقام احدیت بلکه بالاتر از هویت باشد، انجام و پایان آن نیز همان جاست. اگر موجودات دیگر از نور محمدی(ص) آغاز شده و ظهور یافته اند، پایان آن ها نیز همان جا خواهد بود.(نجم، آیه ۴۲)

البته برخی گفته اند که معرفت نسبت به دو مقام هویت و احدیت دارای استحاله است و آن معرفتی که در نهایت موجودی مثلا چون انسان نسبت به خداوند پیدا می کند ناظر به مقام فعل و ظهور است که همان مقام واحدیت است. این سخن به یک معنا درست است هر چند که کسی بتواند معرفتی نسبت به واحدیت بیابد به اعتبار آن که به هر حال مقام فعل و ظهور، بیان کننده مقام احدیت و هویت است می توان معرفتی هر چند اجمالی نسبت به آن دو مقام داشت. از این روست که پیامبر به عنوان واسطه دو مقام احدیت و هویت نسبت به مقام فعل و مظاهر عمل می کند و در سوره توحید با عبارت (قل) این واسطه بودن برای شناخت و معرفت بیان می شود و گرنه ما هیچ آگاهی نسبت به دو مقام برتر هویت و احدیت صفات نداشتیم در حالی که چنین معرفتی ولو به اجمال برای همه انسان ها به واسطه نور محمدی (ص) حاصل شده است.

از سویی دیگر سخن از آغاز و انجام سیر وجودی در سیر نزول و صعودی است و شکی نیست که همه هستی هر چند به سبب و واسطه نور محمدی(ص) از مقام احدیت بلکه از مقام هویت آغاز شده است هر چند که نخستین شناخت ما در مقام واحدیت بود که مقام ظهور است و در آن جا به ربوبیت خداوندی اقرار کرده و در پاسخ پرسش خداوندی «بلی» گفتیم.(اعراف، آیه ۱۷۲)

تفاوت سیر و حرکت جوهری انسان و غیر انسان

البته بر اساس آیات قرآنی سیر و حرکت جوهری انسان از مقام اویی به سویی اویی، هر چند که به یک معنا جبری و ضروری است، ولی به یک معنا ارادی و اختیاری است؛ زیرا انسان همانند جن که پیش تر از انسان آفریده شده، دارای اراده و اختیاری است که آنها را دیگر موجودات الهی جدا می کند.

انسان به عنوان مظهر واحدیت و اسم جامع الله این توانایی را یافته است تا همه صفات الهی از جمله اراده را داشته باشد و مظهر اراده الهی گردد. این اراده به انسان این امکان را می بخشد تا موجودی دارای اختیار و حق انتخاب باشد.

مساله اراده و اختیار در انسان یک مساله فلسفی و کلامی است. بر اساس عقل و نقل، انسان دارای اراده و اختیار است و اختیار در انسان یک ضرورت است. به این معنا که انسان مرید و مختار آفریده شده است نه این که اول انسان آفریده شده و سپس به او اراده و اختیار داده شده باشد؛ یعنی همان طوری که زوجیت برای عدد چهار ضروری است؛ اراده و اختیار برای انسان ضروری است. پس اگر انسان بخواهد کاری را بدون اراده و اختیار انجام بدهد، محال است؛ یعنی هر کاری را انجام م یدهد مبتنی بر اراده و اختیار است حتی اگر بخواهد کاری را به شوخی انجام دهد.

پس انسان در داشتن اراده و اختیار مضطرّ است و سلب اراده و اختیار از او محال است نه این که این سلب قبیح و بد باشد؛ بلکه اصلا چنین چیزی شدنی نیست؛ اگر بخواهیم اراده و اختیار را از انسانی سلب کنیم باید او را بکشیم و نابود کنیم و ماهیت انسانی او را بگیریم. پس سلب اختیار و اراده محال و مستحیل و وجود آنها در انسان ضروری است؛ چون اختیار برای انسان ضروری است و انفکاکِ اختیار از انسان محال است.

بر این اساس همه انسان ها حتی معصومان (ع) نیز دارای اراده و اختیار هستند و این گونه نیست که معصومیت آنان موجب سلب اراده و اختیار شود؛ چرا که این سلب به معنای سلب انسانیت از آنها خواهد بود. آنان با وجود این که انسان هستند نمی توانند دارای اراده و اختیار نباشند. پس وقتی می گوییم آنان معصوم هستند به معنای سلب اراده و اختیار از آنان نیست؛ بلکه به معنای آن است که آنان با آن که دارای اراده و اختیار هستند ولی با اراده و اختیار از گناه پرهیز می کنند.

اگر معصومان(ع) در قوس نزول باشد مکلف نباشند، در قوس صعود مانند هر انسانی دارای اراده و اختیار و مکلف هستند و عصمت آنان به معنای سلب اراده و اختیار از آنان نیست.

پیامبر(ص) با این که در قول نزول در هستی : «أوّل ما خَلَق الله نور نبیّنا؛ اول آفریده های خداوند همان نور پیامبرماست؛(الخصال، صدوق ، ص۴۸۱ ؛ کافی، ج ۱، ص ۴۴۲) اما در قوس صعود که بالا می رود همانند هر انسانی دیگر دارای اراده و اختیار است و می تواند انتخاب خوب و بد داشته باشد ولی چنین انتخاب بدی را به عصمت نخواهد داشت. پس عصمت به معنای سلب اراده و اختیار از هیچ انسانی حتی معصوم(ع) نمی شود؛ زیرا سلب این ضروری ماهیت انسان به معنای سلب ماهیت انسانی اوست. این دیگر انسان نخواهد بود بلکه فرشتگانی است که عصمت آنان به سبب جبر است نه اراده و اختیار.(تحریم، آیه ۶)

پس انسان به سبب همین اراده و اختیار سیری متفاوت خواهد داشت. به این معنا که اگر به جبر و سنت الهی از خدا به سوی خدا باز می گردد (انشقاق ، آیه ۶) ولی این بازگشت می تواند متفاوت باشد؛ چرا که می تواند با اعمال خوب و یا بد انسانی این بازگشت به جلال الهی باشد یا جمال الهی.

مقصد و مقصود سیر جبری و ارادی انسان

چنان که گذشت انسان دارای حرکت جوهری است و این سیر و حرکت جوهری در انسان و غیر انسان یک حرکت جبری و غیر اختیاری و ارادی است؛ زیرا همه هستی در دایره باید به همان جایی بازگردد که از آن جا آغاز کرده است؛ اما انسان می توان این حرکت را در کیفیت و چگونگی آن مدیریت کند و آن را به شکل خاصی در آورد.

اگر سیر نزولی انسان از خدا تا دنیا و دارالتکلیف غیر ارادی و اختیاری بوده است، ولی از دنیا تا آخرت ارادی و اختیاری است. انسان می تواند با اختیار و اراده خود به جلال برسد یا به جمال الهی دست یابد.

البته حرکت به سمت جلال آسان است؛ زیرا شرایط دنیا مساعد این حرکت به سمت جلال الهی است و دنیا به یک معنا خود دوزخی از فراق آدمی است که او را احاطه کرده است؛(توبه، آیه ۴۹) بنابراین، حرکت صعودی به سمت جمال الهی سخت و دشوار است و نیازمند تلاش و سعی خاص است.

از آیات قرآنی به دست می آید که برای حرکت به سمت جمال الهی می بایست که توشه راه داشته باشیم که همان تقواست: تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی؛ توشه برگیرید که بهترین توشه همان تقواست.(بقره، آیه ۱۹۷)

قرآن بر این نکته تاکید می کند که همه اعمال عبادی و مناسکی که انسان در قالب اعمال صالح انجام می دهد از جمله نماز و روزه و حج و جهاد در راستای تامین تقوای است که خود ره توشه سیر و سلوک آدمی به سمت جمال الهی است. (بقره، آیات ۲۱ و ۱۷۹ و ۱۸۳؛ حج، آیه ۳۷ و آیات دیگر)

پس همه این ها ره توشه ای سفر و سیر و سلوک آدمی است تا انسان به کمک آن ها به مقصد برسد. اما این که انسان به مقصد رسیده تمام است؟ با این گفت که این طور نیست؛ چرا که وقتی به مقصد رسیدیم تا مقصود راهی بس دراز است.

انسان ها با جهاد اصغر مالی و جانی و یا جهاد کبیر علمی و یا جهاد اکبر تزکیه نفس راه توشه فراهم می آورند و پس از آن باید به گونه ای عمل کنند که به مقصود برسند. طی طریق به سمت خداوند امری است و متاله و خدایی شدن امری دیگر است. انسان با تزکیه نفس و کسب تقوا در مسیر درست قرار می گیرد ولی این گونه نیست که حرکت در مسیر به معنای وصول و رسیدن باشد. پس باید همواره به این نکته توجه داشته باشد که همه این ها مقدماتی است که اگر فضل الهی نباشد و انسان متاله و خدایی نشود هرگز به قرب خدایی نایل نخواهد شد و در رضوان الله اکبر آرام نمی گیرد.

باید کاری کند که هم زمان خواست با خلیفه الهی حضرت صاحب الزمان (عج) دیدار داشته باشد و هر زمانی خواست بهشت و بهشتیان یا دوزخ و دوزخیان را ببیند و این حالتی که برای دیگران در هنگام مرگ حاصل می شود(تکاثر، آیات ۵ و ۶؛ ق، آیه ۲۲) در همین دنیا در هر زمانی که خواست تحقق یابد. این همان چکاد و قله ای است که انسان می بایست در همین دنیا به آن برسد و گرنه باید او را اهل خسران و زیان بدانیم هر چند که به بهشت برود و اهل بهشت شود، ولی این قیامت کبری و صغری را در همین دنیا نداشته باشد. این که خداوند قلب مومنی را به نور خود روشن کند و پرده ها غفلت برداشته شود و بهشت و دوزخ را ببیند و بلکه در آن آمد و شد داشته باشد، این همان مقصد سالک و سایر است؛ زیرا این همان جنت صفات الهی است که هر کسی آن را مقصود خود باید بداند.( الکافی، ج۲، ص۵۴ و نیز نهج البلاغه، خطبه ۲۲۰)