تولی و تبری چیست (همراه با مثال)

نظام آفرینش بر جذب و دفع بنا نهاده شده است. به عبارت دیگر، موجودات عالم هستی آنچه را که با آنان سازگار باشد جذب و آنچه را که ناسازگار است، دفع می‌کنند. انسان‌ها نیز از این سیر طبیعی مستثنا نبوده و به لحاظ اجتماعی هر انسان با برخی انسان‌های دیگر انس و الفت دارد و با برخی نیز دشمنی و ستیز.
در اسلام، دو موضوع اعتقادی وجود دارد که از اهمیت والایی برخوردار هستند. «دوستی با دوستان خدا» و «دشمنی با دشمنان خدا». معمولاً در اصطلاح دینی به این دو «تولّی» و «تبرّی» گفته می‌شود که هر دو واژه برگرفته از قرآن کریم است.
از جمله آیاتی که برای لزوم «تولّی» بدان استشهاد شده، این آیه است: «سرپرست و ولیّ شما فقط خدا است و پیامبرش و مؤمنانی که نماز را بر پا داشته و در حال رکوع زکات می‌دهند و کسانی که ولایت خدا و پیامبر او و افراد با ایمان را بپذیرند … ».
لزوم «تبرّی» نیز مانند «تولّی» ریشه در قرآن کریم دارد: «و کسانى که از پیشوایان گمراه پیروى کردند، خواهند گفت: کاش به دنیا برگشته و از آنان برائت می‌جستیم، چنان‌که امروز در قیامت، آنان از ما برائت جستند».

این دو اصل مهم نقش بسزایی در ایمان و رستگاری انسان‌ها دارند. در همین راستا در قرآن می‌خوانیم: «[ای پیامبر!] هیچ گروهی که به خدا و قیامت ایمان دارند را نخواهى یافت که با دشمنان خدا و پیامبر پیمان دوستی ببندند گرچه این دشمنان، پدرها، فرزندان، برادران و یا خویشان نزدیک آنها باشند. خدا ایمان را در دل آن جماعت نگاشته …و از آنان راضى و آنان نیز خدا راضی خواهند بود. این افراد از حزب خدایند و حزب خدا تنها رستگاران خواهند بود».[۳]
این معنا، در روایات نیز تبلور بسیار دارد.
الف. امام صادق(ع) می‌فرماید: «از محکم‌ترین دستگیره‌های ایمان آن است که برای خدا دوست بداری، بخاطر خدا دشمن بداری، بخاطر خدا ببخشی و بخاطر خدا منع کنی».[۴]
ب. شخصی به نام «زیاد الأحلام» نزد امام باقر(ع) بود. امام از او پرسید: اى زیاد! پاهایت را چه شده؟ زیاد گفت: قربانت گردم چون تمام راه را به اشتیاق دیدارتان سوار بر شتر لاغری آمدم! سپس اندکى مکث کرد و گفت: فدایت شوم گاه شیطان در خلوتم آمده و مرا به یاد گناهان گذشته‌ام انداخته و ناامیدی وجودم را فرامی‌گیرد، ولى سپس دوستی و دلبستگی با شما به یادم آمده (و امیدوار می‌شوم).
امام در پاسخ فرمود: «اى زیاد! مگر دین جز دوستی و دشمنی، چیز دیگرى هم هست؟!»، و بعد این آیات شریفه را قرائت فرمود: «پروردگار، شما را به ایمان علاقمند کرده و دل شما را بدان زینت داد کفر و فسق و گناه را در نظرتان زشت ساخت. چنین افرادی رستگار خواهند بود. این فضل و نعمتی از طرف خداست که او دانا و حکیم است».[۵] و نیز فرمود: « و آنان کسانى که به طرفشان مهاجرت می‌کنند را دوست دارند».[۶] همچنین فرمود: «اگر خداوند را دوست می‌دارید او گناهان شما را می‌آمرزد و خدا آمرزنده و مهربان است».[۷]

تعبیر به «هَلِ‏ الدِّینُ‏ إِلَّا الْحُبُ‏؟» و یا «آیا دین جز دوستی است؟» در بسیاری از منابع شیعه[۸] و اهل سنت[۹] وجود دارد.
البته باید توجه داشت؛ اسلامی که ایمان و دین را دوستی و دشمنی می‌داند حب و بغضی است که محور آن خدا و برای خدا باشد، در واقع این نوع پیوند است که در تعالیم دینی ارزشمند است.[۱۰] و در غیر این صورت که حب و بعض نسبت به خداوند یا به جهت خداوند نباشد؛ نه تنها دینداری نیست، بلکه حتی در برخی اوقات موجب بی‌دینی نیز می‌گردد. بنابراین، حبّ و بغض برای خدا اساس دین است که آدمی باید آن‌را تحصیل کند و آن‌را در زندگی خود نشان دهد.
اکنون به نکاتی پیرامون تولی و تبری اشاره می‌کنیم:

از آن‌جا که «تولّی» از آموزه‌های مهم اسلامی است، پیامبر(ص) نیز یکی از مصادیق مهم آن‌‌را، به عنوان مزد رسالت خود اعلام کرده و می‌فرماید: «ای پیامبر! بگو که من هیچ پاداشی برای رسالتم از شما نمی‌خواهم، جز آن‌که خاندانم را دوست داشته باشید».[۱۱]
دوستی خاندان پیامبر(ص) در واقع همان «تولّی»، تداوم خط رهبری حضرتشان، و ادامه ولایت الهی است. بنابر این، «تولی» و «تبری» نسبت به دوستان و دشمنان اهل بیت(ع) در راستای همان دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان خداوند خواهد بود.
از طرفی با آن‌که این دو اصل اسلامی گستره فراوانی دارد، اما چون شیعیان، با دوستان و دشمنان ائمه(ع) برخورد بیشتری دارند، این مصداق از «تولی» و «تبری» در بیشتر موارد، به معنای دوستی با طرفداران اهل بیت(ع) و دشمنانی با دشمنانشان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در تولی و تبری باید توجه داشت که این دو باید در کنار هم در قلب‌ها جای گیرند. امام باقر(ع) در این زمینه می‌فرمایند: «کسی که خدا را شناخته باشد او را خواهد پرستید و اگر کسی خدا را نشناسد، پرستش او آمیخته با گمراهی خواهد بود». ابو حمزه می‌گوید: از آن‌حضرت پرسیدم: شناخت و معرفت خدا چیست؟ فرمود: «تصدیق و باور به خدا و باور به رسول خدا و ولایت علی(ع) را داشتن و امامت و پیشوایی او و پیشوایان هدایت را پذیرفتن و از دشمنان آنها در نزد خدا بیزاری جستن حقیقت معرفت خدا است».[۱۲

اکنون پرسشی مطرح می‌شود و آن این است که بر اساس آموزه‌های دینی، نیکی کردن به غیر همکیش و افراد بی‌ایمان، هیچ اشکالی ندارد؟!
قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «خدا شما را منع نمی‌کند که نسبت به کسانى که در راه دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند با نیکى و عدالت رفتار کنید چون خداوند، عدالت‏‌پیشگان را دوست دارد. تنها شما را از دوستى و رابطه با کسانى نهى می‌کند که در امر دین با شما پیکار کردند و شما را از خانه‌هایتان بیرون راندند یا به بیرون‏ راندن شما کمک کردند و هر کس با چنین افرادی رابطه دوستى داشته باشد ظالم و ستمگر است».[۱۳]
امام علی(ع) نیز فرمودند: «…[مردم زیر دست تو] بر دو گروه هستند؛ یا برادر دینى تو می‌باشند، یا انسان‌هایى مانند تو …».[۱۴]
گفتنی است که بشردوستی با تبری، منافاتی ندارد؛ زیرا هنگامی که گروهی از مردم دچار نوعی بیماری خطرناک هستند، بشردوستی فرمان می‌دهد که آنان را نجات داده و به یاریشان بشتابیم، اما فرمان نمی‌دهد که تمام عقایدشان را پذیرفته و با نزدیک‌شدن بیش از اندازه به آنان، خود را در معرض بیماری قرار دهیم.