صبر از دیدگاه قرآن

صبر در آیات و روایات اسلام از چنان جایگاهی برخوردار است که آن را در کنار عقل توصیف کرده اند، به گونه ای که پیامبر(ص) صبر را اولین ثمره عقل خوانده و قرآن، بر ارزشمندی صبر به واسطه کسب رضای الهی تأکید داشته و آن را یکی از ویژگی های صاحبان عقل برمی شمارد.

صبر در آیات و روایات اسلام از چنان جایگاهی برخوردار است که آن را در کنار عقل توصیف کرده اند، به گونه ای که پیامبر(ص) صبر را اولین ثمره عقل خوانده و قرآن، بر ارزشمندی صبر به واسطه کسب رضای الهی تأکید داشته و آن را یکی از ویژگی های صاحبان عقل برمی شمارد.واژه صبر و مشتقات آن ۱۰۳ بار در قرآن به کار رفته که نشان از اهمیت ویژه این حرکت اخلاقی از دیدگاه دین مبین اسلام و قرآن کریم دارد. در باب ارزش والای صبر همین بس که قرآن در آیات متعددی با عبارت «الله مع الصابرین»، «إن الله یحب الصابرین» و عبارات دیگر م ژده می دهد که خداوند با صابران همراه است و آنان را بسیار دوست دارد، و در بیان علت رسیدن بعضی از بنی اسرائیل به مقام هدایت مردم می فرماید:«وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَهً یهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یوقِنُونَ»«و از آنان امامان (و پیشوایانی) قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می کردند؛ چون شکیبایی نمودند، و به آیات ما یقین داشتند.» خداوند در موارد مختلف به پاداش صابران پرداخته است از جمله این آیه که می فرماید:«وَ جَزاهُمْ بِماصَبَرُوا جَنَهً وَ حَریراً…» «و در برابر صبرشان، بهشت و لباسهای حریر بهشتی را به آنها پاداش می دهد!…»این آیه و آیات بعد که در وصف صبر بر گرسنگی و ایثار طعام امام علی(ع) و خانواده ایشان نازل شده است، به پاداش آن اشاره نموده و نعمتهای بهشتی را که به خاطر صبر به آن بزرگواران داده شده، بیان می کند، و این خود بیانگر نشانه ای بر پاداش عظیم و منزلت صابران در درگاه خداوند است.
صبر برای کسب رضای الهی

به هر حال انسان و محل زندگی او به نحوی آفریده شده که با آفات، کمبودها، موانع و مصیبتهای فراوانی همراه است و همیشه آفات و مصائبی در اموال، عزیزان، دوستان و… در کمین نعمتهاست که موجب از دست دادن آنها می شود؛ از سویی دیگر انسان در معرض حملات شدید تمایلات نفسانی است که همه این موارد ابزار آزمایش انسان توسط خدای متعال به شمار می آیند همانگونه که قرآن می فرماید«وَ نَبْلُوَکُمْ بِالشَرِ وَ الْخَیرِ فِتْنَهً وَ إِلَینا تُرْجَعُون » یعنی«و شما را با بدیها و خوبیها آزمایش می کنیم و سرانجام به سوی ما بازگردانده می شوید» در این میان بر اساس آیات و روایات، تنها کسانی از میان موانع و مشکلات، سلامت به مقصد می رسند که با صبر، به قضای الهی راضی شده و تمایلات نفسانی را حبس نموده، و تسلیم امر خداوند گشتند.

مصائب گوناگون آنان را از شکر، اطاعت و عبادت خداوند باز نداشته و با وجود تمام مشکلات، خود را به انجام وظایف الهی وادار سازند. خداوند در قرآن کریم در موارد مختلف به شکلهای گوناگون به این موضوع پرداخته و انسانها را با جایگاه و ارزش صبر آشنا ساخته است؛ همچنین به صابرین همراهی و یاری خود را در مراحل سخت زندگی، وعده داده و نعمت های ویژه ای عنایت کرده است:«وَ بَشِرِ الصَابِرین… أُولئِکَ عَلَیهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِهِمْ وَ رَحْمَهٌ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُون »از نظر قرآن، صبر در صورتی ارزشمند است که به قصد تقرب و برای کسب رضای الهی باشد که خداوند صبر را از ویژگی صاحبان عقل توصیف می کند و در این باره چنین می فرماید:«إِنَما یتَذَکَرُ أُولُوا الْأَلْباب … وَالَذینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِهِمْ وَ أَقامُوا الصَلاهَ… اُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَار»
بیان پیامبر(ص)

همچنین روایات اسلامی بر همراهی صبر و عقل تصریح دارند. به طور نمونه در روایتی «شمعون راهب از پیامبر(ص) پرسید: به من بگو عقل چیست و چگونه است. چه چیز از آن منشعب می شود و چه چیز منشعب نمی شود. اقسام و انواع عقل را برایم توصیف نما؟ رسول خدا(ص) فرمود: «همانا عقل، زانوبندی است بر نادانی و نفس [اماره ] مانند پلیدترین جانوران است که اگر پایش بسته نشود، بی راهه می رود و سرگردان می شود، پس عقل زانوبند نادانی است. براستی، خداوند عقل را آفرید و به او فرمود: رو کن و او رو کرد؛ سپس فرمود: برگرد و او برگشت، آن گاه خدای تبارک و تعالی به او فرمود: به عزت و جلالم سوگند که من آفریده ای از تو بزرگ تر و فرمان بردارتر نیافریدم، به تو آغاز کنم و تو را به درگاه خود برگردانم، معیار پاداش و کیفر تویی، پس، از عقل، بردباری نشأت گرفت و از بردباری، دانش و از دانش، هوشیاری و از هوشیاری، پاکدامنی و از پاکدامنی، خویشتن داری و از خویشتن داری، حیا و از حیا، وقار و از وقار، پایداری بر کار خوب و از پایداری بر کار خوب، بیزاری از کار بد، و از بیزاری از کار بد، پیروی از اندرزگو، پس این ده دسته از انواع اخلاق نیکو است و هر کدام از این ده دسته، ده نوع دیگر را دربر دارد…»
مراتب صبر

بنابر روایات نقل شده از پیامبر اکرم(ص)، صبر دارای سه مرتبه است؛ اول «صبر بر مکروهات و مصایب»؛ که شکیبایی انسان در برابر حوادث تلخ و ناگوار مثل خسارات مالی، مرگ عزیزان، بیماری و… از جمله مراتب صبر است که قرآن کریم از آن این گونه یاد کرده است:«وَ لَنَبْلُوَنَکُمْ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَمَراتِ وَ بَشِرِ الصَابِرین الَذینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصیبَهٌ قالُوا إِنَا لِلَهِ وَ إِنَا إِلَیهِ راجِعُون ». دوم «صبر بر طاعت» است؛ تکالیفی که خدای متعال بر عهده بندگان قرار داده، با دشواری هایی همراه است؛ لذا ممکن است انسان به خاطر دشواری در انجام آن کوتاهی کرده و آن را ترک کند؛ از این رو قرآن کریم انسانها را به صبر بر امتثال وظایف دینی توصیه کرده است: «رَبُ السَماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَینَهُما فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبادَتِه ». سومین مرتبه «صبر در معصیت» است که بالاترین مرحله از صبر است و آن ایستادگی در برابر شعله های سرکش شهوات و هیجان های برخاسته از هوی و هوس یا مقامات دنیوی است؛ چراکه بیشتر انسان ها در برابر فقر و گرفتاری طغیان نمی کنند؛ ولی وقتی خدا مقام، پول و صحت بدن بدهد، آن وقت خیلی سخت است که خودش را سالم نگه دارد و صبر پیشه کند و این نعمت موجب غفلت و معصیت او نگردد. از این قسم به صبر بر نعمت نیز تعبیر می کنند.قرآن کریم در این باره می فرماید:«وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَاءَ مَسَتْهُ لَیقُولَنَ ذَهَبَ السَیئاتُ عَنِی إِنَهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ إِلاَ الَذینَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصَالِحات » یعنی «و اگر بعد از شدت و رنجی که به او رسیده، نعمتهایی به او بچشانیم، می گوید: مشکلات از من برطرف شد، و دیگر باز نخواهد گشت! و غرق شادی و غفلت و فخرفروشی می شود… مگر آنها که (در سایه ایمان راستین،) صبر و استقامت ورزیدند و کارهای شایسته انجام دادند.» صبر در برابر معصیت ها و هوای نفس آنقدر عظیم است که حتی یوسف نبی(ع) نیز خود را از شر آن ایمن ندانسته و به خدا پناهنده می شود:«وَ ما أُبَرِئُ نَفْسی إِنَ النَفْسَ لَأَمَارَهٌ بِالسُوءِ إِلاَ ما رَحِمَ رَبِی ».
صبر در روابط اجتماعی

یکی از اقسام صبر، بردباری در روابط اجتماعی است. انسانها در زندگی خود با افکار و عقاید گوناگونی، موافق یا مخالف برخورد می کنند، که به لحاظ اهمیت، انسان را به موضع گیری های متفاوتی وادار می کند؛ لذا قرآن کریم به مؤمنان سفارش می کند که برای مقابله با عقاید باطل و رفتار خشونت آمیز دشمنان اسلام، صبر پیشه کنند و به بهترین وجه به مقابله با آنها برخیزند:«ادْفَعْ بِالَتی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَذی بَینَکَ وَ بَینَهُ عَداوَهٌ کَأَنَهُ وَلِی حَمیمٌ وَ ما یلَقَاها إِلاَ الَذینَ صَبَرُوا وَ ما یلَقَاها إِلاَ ذُو حَظٍ عَظیمٍ» یعنی «بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است! اما جز کسانی که دارای صبر و استقامتند، به این مقام نمی رسند، و جز کسانی که بهره عظیمی (از ایمان و تقوا) دارند، به آن نایل نمی گردند». از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که می فرماید: نصف ایمان صبر و نصف دیگر آن شکر است. به این معنا که انسان در زندگی، یا در آسایش است، که باید در آن حال شکرگزار باشد، یا در حال سختی و گرفتاری است که باید صبور باشد. از سوی دیگر، «صبر بر طاعت»، «صبر در معصیت» و «صبر در مصیبت» تقریباً تمامی رفتارهای دینی را پوشش می دهد. کسی که می خواهد دیندار خوبی باشد باید از صفت صبر برخوردار باشد.ارزشمند بودن هدف (ارزشمندی زندگی اخروی)،مشخص بودن هدف (رضایت خداوند)، اشتیاق رسیدن به هدف (دستیابی به پاداش های دنیوی و اخروی)، ترس از شکست (ترس از عذاب جهنم)…. از پایه های روان شناختی صبر توصیف شده است. در واقع اگر هدف مشخص نباشد، فرد نمی داند چرا و به چه دلیلی باید سختی ها را تحمل کند، در نتیجه نمی تواند صبر کند. از این رو، در قرآن به هدف صبر اشاره شده است: (وَ الَذینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِهِمْ وَ أَقامُوا الصَلاهَ وَ أَنْفَقُوا مِمَا رَزَقْناهُمْ سِرًا وَ عَلانِیهً وَ یدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَهِ السَیئَهَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَارِ( (رعد: ۲۲) از نظر یک مؤمن بالاترین هدف، جلب رضایت پروردگار است.

صبر مانند هر رفتار دیگر نیاز به انگیزه دارد. اولین چیزی که ایجاد انگیزه می کند هدف است.پیامبران بزرگ الهی که پیش قراولان صبر بودند، هدف مشخصی برای صبر خود داشتند. قرآن در مورد پیامبر گرامی اسلام می فرماید: (وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلاَ بِاللَهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیهِمْ وَ لا تَکُ فِی ضَیقٍ مِمَا یمْکُرُونَ) شکیبایی پیشه کن و این شکیبایی تو جز برای خدا نمی تواند باشد.فرد زمانی می تواند صبر کند که سختی ها را تحمل نماید، و در راه رسیدن به هدف سخت تلاش کند که آن هدف در نظرش ارزشمند باشد. قرآن هدف صبر را «جلب رضایت خداوند» بیان می کند و ارزشمندی این هدف را اینگونه نشان می دهد: (ما عِنْدَکُمْ ینْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَهِ باقٍ وَ لَنَجْزِینَ الَذِینَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ) از آن رو که خداوند متعال خود روان بشر را سرشته و می داند که انسان تنها به خاطر «هدف ارزشمند» می تواند صبر پیشه کند، در اینجا به فنای داشته های انسان و بقای عطایای خود اشاره نموده و ارزشمندی آنها را نشان می دهد. در انتهای آیه نیز به ارزشمندی پیامد صبر اشاره دارد. افرادی که صبر ندارند به متاع دنیا توجه دارند، ولی افراد صبور به پاداش های اخروی خداوند توجه دارند که ارزشمندی و ماندگاری آنها صبر را برای آنان امکان پذیر می سازد.

اگر کسی مشتاق رسیدن به چیزی باشد، سختی های رسیدن به آن را تحمل خواهد کرد. این اشتیاق لازمه ارزشمندی واقعی هدف نیست. ممکن است هدفی در واقع ارزشمند باشد ولی فرد اشتیاقی برای رسیدن به آن نداشته باشد؛ در نتیجه، دشواری های رسیدن به آن را تحمل نخواهد کرد. حضرت امیرالمؤمنین(ع) یکی از پایه های صبر را اشتیاق می داند: «فَالصَبْرُ مِنْ ذَلِکَ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَی الشَوْقِ … فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَی الْجَنَهِ سَلَا عَنِ الشَهَوَاتِ» در این حدیث، امام علی(ع)به صورت واضح و روشن یکی از پایه های روان شناختی صبر را شوق و رغبت دانسته است. قرآن کریم مکرراً آثار و پیامدهای دنیوی و اخروی صبر را بیان فرموده است. توجه انسان به این پیامدها شوق و رغبت انسان را برمی انگیزد: (إِنَما یوَفَی الصَابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیرِ حِساب)؛ بی تردید پاداش شکیبایان بدون حساب و به طور کامل داده می شود.ترس از شکست (ترس از عذاب جهنم) نیز یکی دیگر از پایه های روان شناختی صبر است؛ از آموزه های اسلامی این ایده به دست می آید که شوق به تنهایی انسان را به مسیری سوق نمی دهد، بلکه ترس نیز لازم است.

مثلاً درباره رابطه انسان با خدا باید تعادل بین خوف و رجاء را در نظر داشت. ترس مطلق از خداوند به ناامیدی و رها کردن عمل می انجامد و امیدواری مطلق به خداوند بی خیالی و رهاکردن عمل را در پی دارد. خویشتن داری و تحمل مشکلات زمانی به راحتی برای انسان امکان پذیر است که نه تنها رسیدن به هدف مزایایی برای انسان در پی داشته باشد، بلکه نرسیدن به آن انسان را با مخاطراتی مواجه سازد.حضرت علی(ع) به روشنی هیجان ترس را از پایه های روان شناختی صبر برشمرده است:«فَالصَبْرُ مِنْ ذَلِکَ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ علی الاشفاق مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَارِ رَجَعَ عَنِ الْمُحَرَمَاتِ»؛صبر دارای چهار شعبه است که یکی از آنها ترس است… کسی که از آتش بترسد از محرمات دوری می ورزد. در قرآن کریم قریب یکصد مورد کلمه «النار» تکرار شده و خداوند مردم را از عذاب جهنم ترسانده است. این بدان روی است که ترس تأثیر زیادی در وادار کردن مردم به عمل دارد. پیامبران خود را بشیر و نذیر می دانستند، زیرا ساختار روانی برخی افراد به گونه ای است که علاقه مندی به چیزی آنان را به عمل وامی دارد و برخی دیگر فقط ترس زیربنای رفتار آنان را شکل می دهد.

در فرد نیز برخی رفتارها ممکن است به دلیل علاقه و رغبت و برخی دیگر به دلیل ترس انجام گیرد.اگر انسان سختی ها را پله ای برای صعود یا آزمونی برای قبول شدن بداند، در آن صورت، نه تنها مشکلات او را آزرده نمی سازد، بلکه شاید با آغوش باز به استقبال آنها برود و به راحتی آنها را تحمل کند. قرآن مکرراً به ما گوشزد کرده که سختی ها برای ابتلا و امتحان بندگان است: (وَ لَنَبْلُوَنَکُم بِشی ْءٍ مِنَ الخَْوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَمَرَاتِ وَ بَشِرِ الصَابرِِینَ). برای اینکه مؤمنان در برابر سختی ها درمانده نشوند و صبرشان را از دست ندهند، قرآن رنج ها را موقتی و پایان پذیر می داند: (فَإِنَ مَعَ الْعُسْرِ یسْرًا، إِنَ مَعَ الْعُسْرِ یسْرًا)؛ همراه با هر سختی گشایشی است.

یک گام بالاتر از این، موقت دانستن کل دنیا و جهان است که در این صورت، انسان ایده بزرگ تر و جامع تر پیدا می کند که سختی و آسایش را پایدار نداند. دایمی دانستن راحتی به خاطر ایجاد تنبلی، انسان را از عمل دور نگه می دارد و مستمر دانستن رنج ها به دلیل درماندگی، توان عمل را از انسان می گیرد.امیرالمؤمنین(ع)یکی از پایه های صبر را انتظار می داند. انتظار در اینجا به معنای سرآمدن مدت و پایان یافتن مهلت است: «فَالصَبْرُ مِنْ ذَلِکَ عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ علی … التَرَقُبِ… مَنْ رَاقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ إِلَی الْخَیرَات »؛کسی که منتظر مرگ است، مدت زمان زندگی خود را در دنیا زودگذر و موقتی می داند و به انجام کارهای درست می شتابد. حضرت علی(ع) انتظار مرگ را از پایه های صبر به شمار آورده است. به فکر مرگ بودن، پایان یافتن فرصت ها را نیز گوشزد می کند. وقتی فرد متوجه شود که وقتش رو به اتمام است، حاضر می شود سخت ترین کارها را برای رسیدن به موفقیت انجام دهد. پس می توان توجه به کم بودن زمان را نیز از پایه های صبر به شمار آورد. آن حضرت در کلام دیگری نیز رابطه صبر و زمان را این گونه بیان می کند: «الصبر علی المضض یؤدی إلی إصابه الفرصه»؛شکیبایی بر رنج ها به درک فرصت ها می انجامد.