نزول تدریجی قرآن به چه علت بوده است؟

قرآن دو نوع نزول دارد: دفعی و تدریجی. آن جا که مفاهیم و حقایق قرآن بر قلب رسول(ص) فرود آمده، نزول «دفعی» است و آن جا که مفاهیم در قالب الفاظ عربی در مدت بعثت رسول(ص) شکل گرفته و بر آن حضرت فرود آمده، «نزول تدریجی» است.

فیض کاشانی، ابو عبداللّه زنجانی و علامه طباطبایی این نظر را تأیید کرده ‏اند. دلیل فیض کاشانی، احادیث رسیده در این زمینه است.

 علاّمه نیز یکی از دو دلیل زیر را بیان کرده است:

 فرق بین انزال و تنزیل: «انزال» نزول دفعی و یک مرتبه فرود آمدن چیزی و «تنزیل» نزول تدریجی چیزی را گویند.آیه‏ های قرآن بیانگر این نکته است که گاهی رسول خدا(ص)، در قرائت قرآن عجله داشتند. از این بیان روشن می‏شود که مفاهیم و معانی در نزد آن حضرت بوده که می‏توانستند در قرائت عجله کنند.

 آیه ۱۶ سوره «قیامت» و آیه ۱۱۴ سوره «طه»، مؤید این مطلب است.

زمان نزول قرآن

 درباره نزول دفعی قرآن همین قدر می‌‏دانیم که در شب قدر بوده است و از آنجا که قرآن می‌فرماید: ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده، پس شب قدر هم در ماه رمضان می‌‏باشد. و اما اینکه شب قدر کدام شب از شب‌های ماه رمضان می‌‏باشد، دقیقاً معلوم نیست و اختلافاتی در این زمینه مشاهده می‌شود؛ ولی به نظر می‌‏رسد که در بین احتمالات موجود، این احتمال که شب بیست و سوم، شب قدر باشد، قوی تر است؛ زیرا روایات و قراین زیادی آن را تأیید می‌کنند.در عین حال مشخص نیست که در چه سالی این امر مبارک اتفاق افتاد. اما می‌توان گفت: گرچه شب قدر، شب نزول قرآن در نشئه طبیعت بود، اما شب عروج پیامبر(ص) هم محسوب می‌شد، زیرا قرآن در ام الکتاب، نزد پروردگار است و انسان تا عروج نکند نمی تواند قرآن را در ام الکتاب دریابد.

از اینجا می‌توان فهمید که نزول دفعی قرآن در زمان رسیدن پیامبر اکرم(‏ص) به این مرحله از کمال بوده است. بنابراین می‌توان حدس قوی زد که این نزول در همان سال اول رسالت یعنی حدود ۵۶ روز بعد از بعثت بوده است. این عدد با در نظر گرفتن زمان بعثت (۲۷ رجب) و شب قدر (۲۳ رمضان) و با فرض ۳۰ روز بودن ماه‌های رجب و شعبان به دست آمده است.

سال اتمام نزول قرآن

 در روایات، سوره‌های متعددی به عنوان آخرین سوره معرفی شده اند از جمله: در بعضی از روایات منقول از اهل بیت(ع) آمده است که آخرین سوره ای که بر پیامبر نازل شد، سوره نصر است. در این سوره بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه‌های آن ‏استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته اند. با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند؛ زیرا پیروزی مطلق ‏اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه‌های دین را بشارت می‏داد. ولی عباس عموی‏ پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد. پیامبر(ص) به او فرمود: ای عمو چرا گریانی؟ گفت: به گمانم از پایان کار تو خبر می‌‌دهد. پیامبر(ص) ‏فرمود: همان گونه است که گمان برده ‏ای. پیامبر(ص) دو سال پس از آن رحلت فرمودند.در روایات ‏دیگری آمده است که آخرین ‏سوره، سوره برائت است که آیات نخستین آن در سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر(ص) امام علی(ع) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکان بخواند. در بسیاری از روایات آمده است: آخرین آیه که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد آیه: وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُون‏ بود که جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس از آیه شماره ۲۸۰ از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از ۲۱ روز و بنابر قولی ۷ روز ادامه ‏حیات نداد.

اولین آیه و سوره نازل شده

درباره این که، کدام آیه یا سوره، برای اولین بار بر پیامبر(ص) نازل شده در میان صاحب نظران، اختلاف نظر وجود دارد. در این زمینه چهار نظر بیان شده است:

الف: آیات سه یا پنج ابتدای سوره علق؛

ب: آیه اول سوره مدّثر؛

ج: آیه بسم اللّه الرحمن الرحیم؛

د: سوره حمد

نزول آخرین آیه قرآن

 آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است؛ زیرا سوره نصر در سال فتح‏ مکه (عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح. بنابراین، راه جمع میان این روایات بدین گونه است که ‏بگوییم: آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین ‏آن، سوره برائت است. اما آیه وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیهِ إِلَی اللَّهِ… طبق روایت ‏ماوردی در منی در سال حجه الوداع نازل گردید. بنابراین، نمی‏‌تواند آخرین آیه‏ باشد؛ زیرا آیه اکمال پس از بازگشت پیامبر(ص) از حجه الوداع در غدیر خم بین راه ‏نازل شده است.