کاتبان وحی چه کسانی بودند؟

حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شد. آن حضرت در غار حرا مشغول راز و نیاز با خداوند بود که اولین آیات نورانی قرآن کریم توسط جبرئیل به ایشان وحی شد.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) طبق آیات قرآن کریم و به شهادت تاریخ، فردی «امی» و درس نخوانده بود.
بنابراین چون آن حضرت شخصا نمی‌توانست آیات قرآن را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، دستور داد قرآن را بنویسند تا آیات الهی همواره محفوظ بماند. به افرادی که دست‌اندرکار نگارش قرآن بودند، «کاتبان وحی» گفته‌اند.

پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ظاهر خواندن و نوشتن نمی‌دانست، و در میان قوم خود به‌داشتن سواد معروف نبود زیرا هرگز ندیده بودند چیزی بخواند یا بنویسد، بنابراین‌ او را «امی‌» می‌خواندند. قرآن هم او را با همین وصف یاد کرده است:

«الذین یتبعون‌الرسول النبی الامی…؛ فامنوا بالله و رسوله النبی الامی…»

امی «منسوب به ام» (مادر) است و کسی را گویند که همچون روزی که از مادر زاده شده است فاقد سواد باشد.

معنای دیگری نیز گفته‌اند: منسوب به ام القری (شهر مکه)، یعنی کسی که در مکه زاده شده است.

در قرآن در موارد دیگر نیز مشتقات این واژه آمده است: «هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم…»

شاید مقصود منسوبین به شهر مکه باشد، ولی ‌احتمال نخست مشهورتر است و با آیه‌های دیگر قرآن بیشتر سازش دارد: «و منهم‌ امیون لا یعلمون الکتاب الا امانی…»، در این آیه جمله «لا یعلمون الکتاب‌» ظاهرا تفسیر «امیون‌» است و نیز از مقابله آنان (عرب) با اهل کتاب که باسواد بودند، به دست می‌آید (به جهت تناسب در عطف) که مقصود، فاقد کتابت و سواد است و حدیث منقول از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که فرمود: «إنّا امه امیه لا نکتب و لا نحسب؛ ما مردمی هستیم فاقد سواد کتابت و نگارش حساب‌» معنای نداشتن سواد را تایید می‌کند.

کاتبان وحی (علوم قرآنی)

کاتبان وحی به نویسندگان وحی در عصر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اطلاق می‌شود.

به هر حال، اسامی ذیل به عنوان کاتبان وحی در کتاب‌ها دیده می‌شود:

۴.۱ – نویسندگان دوره مکه

۱. امیرمؤمنان علی علیه‌السّلام ؛
۲. شرحبیل بن حسنه (م ۱۸ ق)؛
۳. عبدالله بن سعد بن ابی سرح قرشی (م ۳۷ ق)؛
۴. خالد بن سعید بن عاص (م ۱۳یا ۱۴ ق)؛
۵. سعد بن ابی وقاص (م ۵۵ ق)؛
۶. عامر بن فهیره (م ۴ ق)؛
۷. علاء بن حضرمی (م ۲۱ق)؛
۸. معیقب بن ابی فاطمه (م ۴۰ق)؛
۹. ارقم بن ابی الارقم (م ۱۱ق)؛
۱۰. حاطب بن عمرو (م ۳۰ق)؛
۱۱. مصعب بن عمیر (شهادت: ۳ ق)؛
۱۲. عبدالله بن جحش (شهادت: ۳ ق)؛
۱۳. جهم بن قیس ؛
۱۴. سالم مولی ابی حدیفه (م ۱۲ ق)؛
۱۵. طلحه (م ۳۶ ق)؛
۱۶. زبیر (م ۳۶ ق)؛
۱۷. حاطب بن ابی بلتعه (م ۳۰ ق)؛

۴.۲ – نویسندگان وحی در مدینه

در مدینه ، نوشتن وحی را بیشتر ابی بن کعب انجام می‌داد و بعد که زید بن ثابت آموخته تر و ورزیده تر گردید و کتابت را نزد اسیران بدر تکمیل کرد، او بیشتر در محضر نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم حضور می‌یافت. کسانی که بعد به این جمع افزوده شدند عبارتند از:

۱. عبدالله بن رواحه (م ۸ق)؛
۲. ثابت بن قیس (م ۱۲ ق)؛
۳. حنظله بن ربیع (م ۴۵ ق)؛
۴. حذیفه بن یمان (م ۳۶ ق)؛
۵. علاء بن عقبه؛
۶. جهیم بن صلت ؛
۷. عبدالله بن زید (م ۶۳ق)؛
۸. محمد بن مسلمه (م ۴۳)؛
۹. حنظله بن ابی عامر (م ۳ق)؛
۱۰. عبدالله بن ابی بن سلول؛
۱۱. قیس بن سکن (ابو زید انصاری)؛
۱۲. عقبه بن عامر (م ۵۸ ق)؛
۱۳. معاذ بن جبل (م ۱۸ ق)؛
۱۴. ابو ایوب انصاری (م ۵۲ق)؛
۱۵. مغیره بن شعبه (م ۵۰ ق)؛
عده دیگری نیز بعدها (از سال هفتم هجری) به این گروه افزوده شدند:
۱. ابان بن سعید بن عاص (م ۱۳ ق)؛
۲. عمرو بن عاص (م ۴۳ ق)؛
۳. خالد بن ولید (م ۲۱ق).
گفته شده از سال هشتم هجری (بعد از فتح مکه) ابوسفیان (م ۳۱ ق)، دو پسرش معاویه و یزید، عبدالله بن ابی ارقم (م ۴۴ق) و حویطب بن عبدالعزی (م ۵۴ ق) نیز در این جمع بوده‌اند.

البته از میان کاتبان وحی، عده‌ای چون علی علیه‌السّلام ، عثمان ، ابی، زید بن ثابت، ابوموسی اشعری ، مصعب بن عمیر و حنظله بن الربیع به دعوت رسول خدا کتابت می‌کردند، و عده دیگر ظاهرا از روی علاقه شخصی و عشق به ثبت وحی و داشتن نوشته‌ای از قرآن برای کمک به حفظ آن، آیات را می‌نوشتند.