عدالت در خشنودی و خشم

پیامبر اسلام (ص) می فرماید: حقیقتی را که حضرت حق به من سفارش فرمود رعایت کنم این است که به هنگام خشنودی و خشم، عدالت را در مورد همگان رعایت کنم و از افراط و تفریط در برخورد با مردم بپرهیزم.گاهی ممکن است انسان هنگام خشنودی و رضایت و زمان خشم و غضب دچار افراط یا تفریط در عمل و اخلاق و بویژه در تعریف و ستایش یا مذمت و سرزنش یا داوری و قضاوت شود. سفارش حضرت حق این است که چه هنگام خشنودی و چه زمان خشم و غضب از افراط و تفریط بپرهیزید و عدالت را در اموری که کنار این دو حالت باید لحاظ نمایید، مراعات کنید.

مردم در پاره ای از امور به فرامین حق بویژه در مسأله ی داوری و قضاوت و شهادت و گواهی به سود و زیان طرفین نزاع، به سبب خشنودی از کسی که با او نسبت دارد و خشم بر طرف دیگر، دچار افراط و تفریط می شوند و از این ناحیه حقّی را از صاحب حقّی پایمال و حرامی را در اختیار طرف دیگر قرار می دهند و زمینه خشم خدا را برای خود فراهم می آورند.قرآن مجید مردم را دعوت می کند که در همه شرایط و در همه حالات چه در داوری میان مردم، چه در مرحله گواهی و شهادت و چه در هنگام حکومت و چه در وقت سخن گفتن و چه در برخورد با همسر و فرزند، عدالت را رعایت کنند و از افراط و تفریط بپرهیزند:«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» «۲».خدا به عدالت و نیکی نمودن و بذل و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از زشتی ها و منکرات و تجاوز نهی می کند و شما را همواره موعظه می کند تا متذکّر حقایق شوید.«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی …» «۳».ای مؤمنان قیام کننده به تکالیف و وظایف برای خدا باشید و نسبت به ملت های دیگر گواه عدالت و انصاف، و نباید دشمنی گروهی شما را بر آن بدارد که عدالت نورزید، عدالت به خرج دهید که عدالت ورزی به تقوا نزدیک تر است.

ثمره عدالت

روایات اهل بیت علیهم السلام در بیان ارزش عدالت و سفارش به عدالت و پاداش عدالت و سود دنیایی و آخرتی عدالت مطلبی را فروگذار نکرده است.امام هشتم علیه السلام از پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت می کند:مَن عَامَلَ النّاسَ فَلَم یَظْلِمْهُم وَحَدَّثَهُمْ فَلَمْ یَکْذِبْهُمْ وَوَعَدَهُمْ فَلَمْ یَخْلِفْهُمْ، فَهُوَ مِمَّن کَمُلَتْ مُروَّتُهُ وَظَهَرتْ عِدالَتُه وَوَجَبَتْ اخوَّتُهُ وحَرَّمَتْ غَیبَتُهُ «۴». کسی که با مردم داد و ستد کند و به آنان ستم نکند و در سخن گفتن با آنان دروغ نگوید و در وعده دادن به آنان تخلّف نورزد از کسانی است که جوانمردی اش کامل شده و عدالتش آشکار گشته و برادری اش واجب و غیبتش حرام است.امیرالمؤمنین

علیه السلام درباره عدالت و انسان عادل و عدالت ورزی می فرماید:العَدْلُ قِوامُ الرَّعِیَّهِ وجَمالُ الوُلاهِ «۵» . عدالت پشتیبان و نگاهبان رعیت و زینت حاکمان است.العدلُ إنّک إذا ظُلِمتَ انصَفْتَ وَالفَضل إنّک إذا قَدرتَ عَفَوْتَ «۶». عدالت این است که هرگاه مورد ستم قرار گرفتی نسبت به ستمکار انصاف ورزی و احسان و نیکی این است که هرگاه قدرت یافتی گذشت کنی.اسْتَعِنْ عَلَی العَدلِ بِحُسْنِ النِیّهِ فِی الرَّعیَّهِ وَقِلَّهِ الطَّمَعِ وَکَثْرَهِ الوَرَعِ «۷». در میان رعیت به نیت نیک و کمی طمع و فراوانی تقوا و پارسایی، بر عدالت ورزی کمک بخواه. إنّ العدلَ مِیزانُ اللَّهِ سُبحانَه الَّذِی وَضَعَه فِی الخَلقِ وَنَصَبَه لِإقامَهِ الحقّ، فَلا تُخالِفْه فِی مِیزانِه وَلَا تُعارِضْه فِی سُلطانِه «۸» عدالت ترازوی خداست که آن را در خیمه حیات بندگانش نهاده و برای بپا داشتن حق نصب نموده، پس با او در ترازویش مخالفت نکن و رو در روی قدرتش نایست. شَیْئَانِ لَایُوزَنُ ثَوابُهُمَا: العَفوُ وَالعَدلُ «۹» . دو چیز است که پاداش آنها وزن شدنی نیست: گذشت و عدالت.مَن طابَقَ سِرَّه عَلانِیَّتَه وَوافَقَ فِعلَه مَقالَتَه، فَهُو الَّذِی أدّی الأمانَهَ وَتَحقَّقَت عدالَتُه «۱۰». کسی که نهانش با آشکارش یکی باشد و کردارش با گفتارش موافق باشد، امانت را ادا کرده و عدالتش محقق گشته.وسُئِل عن صِفهِ العَدل مِن الرَّجُل فَقال علیه السلام: إذَا غضّ طَرفُه عَنِ المَحارمِ وَلِسانُه عَنِ المَآثِم وَکَفّه عَنِ المَظالِم «۱۱». هنگامی که از حضرت صادق علیه السلام در رابطه با نشانه های عادل پرسش شد پاسخ دادند: عادل کسی است که دیده از حرام فرو پوشد و زبان از گناهان مربوط به زبان حفظ کند و دست از ستم ورزی باز دارد».

میانه روی

نعمت هایی که از جانب خدای مهربان به انسان عنایت شده، باید در اموری هزینه شود که مورد رضای خداست. انسان مالک حقیقی نعمت ها نیست بلکه نعمت ها امانت های الهی هستند که جهت اداره امور زندگی در اختیار انسان قرار گرفته و انسان این آزادی را ندارد که هرکجا و هرگونه که خواست نعمت را هزینه کند.قرآن و روایات برای خرج کردن نعمت مواردی را مقرر کرده اند که انسان موظف است، هزینه کردن نعمت را در آن موارد رعایت کند تا سلامت خانواده و جامعه حفظ شود و نیز شایسته پاداش حق در دنیا و آخرت گردد.هزینه کردن نعمت ها در غیر موارد مقرّر شده، ضایع کردن نعمت و تلف نمودن آن و ولخرجی و بیهوده کاری و گناه و معصیت و به تعبیر قرآن مجید اسراف و تبذیر است و هزینه کردن آن در موارد مقرّر شده میانه روی و دوری جستن از افراط و تفریط و پاک ماندن از اسراف و تبذیر است.در رابطه با زشتی اسراف که ولخرجی و زیاده روی در هزینه کردن است و تبذیر که بر باد دادن نعمت و تلف نمودن آن است، همین بس که خدای بزرگ در قرآن مجید اعلام کرده که مسرفان را دوست ندارد و تبذیر کنندگان برادران شیطان هایند:«وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» «۱۲».از اسراف بپرهیزید زیرا خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد. «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً» «۱۳».بی تردید برباددهندگان مال و تلف کنندگانش برادران شیطان هایند و شیطان نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است.از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است: لِلمُسْرِفِ ثَلاثُ عَلامَاتٍ: یَأکُلُ مَا لَیْسَ لَهُ وَیَلْبِسُ مَا لَیْسَ لَهُ وَیَشْتَرِی مَا لَیْسَ لَهُ «۱۴»برای اسراف کار سه نشانه است: آنچه را شأن او نیست می خورد و آنچه را در خور او نیست می پوشد و آنچه را سزاوار او نیست می خرد.امام صادق علیه السلام در روایتی مفصل می فرماید: ثروت و مال و مالکیتش ویژه خداست که آن را نزد انسان به امانت گذاشته و به او اجازه داده تا براساس میانه روی بخورد و بیاشامد و بپوشد و ازدواج کند و بر مرکب سوار شود و پس از این امور به تهیدستان مؤمن سود رساند و به وسیله آن پریشانی و پراکندگی زندگی آنان را سر و سامان دهد؛ پس کسی که مال را این گونه هزینه کند حلال خورده و حلال آشامیده و حلال سوار شده و حلال ازدواج کرده است و اگر جز این عمل کند، آن مال بر او حرام است.

سپس فرمود: اسراف نکنید؛ زیرا خدا اسراف کاران را دوست ندارد. آیا به نظرت رسیده که خدا انسان را نسبت به مالی که در اختیارش قرار داده امین شمرده که مرکبی را به ده هزار درهم می خرد در صورتی که مرکبی بیست درهمی برای او کافی است و خدمتکاری را به هزار دینار خریده در حالی که خدمتکاری به قیمت بیست دینار برای او بس است.حضرت فرمود: اسراف کاری نکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد «۱۵».امیرالمؤمنین علیه السلام در کلمات قصارش می فرماید:الإسرافُ مَذمومٌ فِی کُلِّ شَی ءٍ إلّافِی أفعالِ البِرِّ «۱۶» اسراف و زیاده روی در هر چیزی نکوهیده است مگر در کارهای خیر.ألا وَإنَّ إعطاءَ هَذَا المالِ فِی غَیرِ حَقِّهِ تَبذیرٌ وَإسرافٌ «۱۷» بدانید که پرداخت این مال خداداده در غیر محلّش تلف کردن و اسراف است. عَلَیکَ بِتَرْکِ التَبذیرِ وَالإسرافِ وَالتَّخَلُّقِ بِالعَدلِ وَالإنصافِ «۱۸» بر تو باد به رها کردن اتلاف مال و زیاده روی در هزینه کردن آن و بر تو باد به آراسته شدن به عدالت و انصاف. الإسرافُ یَفْنی الکَثِیر «۱۹» زیاده روی، مال فراوان را بر باد می دهد. امام باقر علیه السلام فرمود: المُسرفونَ هُم الَّذینَ یَسْتَحِلّونَ المَحارِمَ وَیَسفِکونَ الدِّماء «۲۰»اسراف کاران کسانی هستند که حرام های الهی را حلال می شمارند و به ناحق خون ریزی می کنند.امام صادق علیه السلام فرمود: إنّ القصدَ أمرٌ یُحِبُّهُ اللَّهُ (عزّ وجلّ)، وَإنّ السَّرَفَ یُبغِضُهُ حَتّی طَرْحَکَ النَّوَاهَ فَإنّها تُصلِحُ لِشی ءٍ، وَحَتّی صَبَّکَ فَضْلَ شَرَابِک «۲۱». میانه روی کاری است که خدا آن را دوست دارد، و زیاده روی را دشمن دارد تا آنجا که هسته را دور اندازی در صورتی که برای چیزی مفید باشد و تا آنجا که اضافه نوشیدنی ات را روی زمین بریزی (در حالی که تشنه ای را سیراب نماید!)